De Bergrede is op twee plaatsen in de Bijbel aan ons overgeleverd

Waarschijnlijk de complete Bergrede vinden we in Mattheüs 5-7 en delen eruit treffen we aan in Lukas 6:17-49.

Dat er ooit aan deze rede van Jezus de naam ‘Bergrede’ is gegeven, kunnen we ons wel voorstellen. Jezus hield deze rede immers op een berg. Waarschijnlijk mogen we het ons zo voorstellen dat Jezus na het doorbrengen van een nacht in gebed (Luk. 6:12) vervolgens de twaalf discipelen heeft uitgekozen (Mar. 3:13-19; Luk. 6:13-16; Mat. 10:1-4). Daarna heeft Hij vele zieken die tot Hem kwamen, genezen (Luk. 6:17-19). Op een bepaald moment is Jezus toen een berg opgegaan (Luk. 6:19,20) en daar heeft Hij Zijn rede gehouden die wij de Bergrede zijn gaan noemen.

Waar lag de berg waar Jezus Zijn Bergrede hield? Waarschijnlijk aan het meer van Galilea, in de buurt van Kapernaüm (vgl. Mat. 8:5; Luk. 7:1).

Uit het Evangelie naar Lukas weten we dat er niet alleen volgelingen van Jezus bij deze toespraak aanwezig geweest zijn. Ook anderen hebben naar deze bijzondere woorden van Hem geluisterd (vgl. Luk. 6:17; Mat. 7:28; 8:1). Omdat Jezus hen zag, heeft Hij deze prediking uitgesproken (Mat. 5:1). Hij zag dat sommigen naar onderwijs verlangden. Hij zag dat allen Zijn onderwijs nodig hadden. En daarom heeft Hij de Bergrede uitgesproken ten aanhoren van een grote menigte mensen (vgl. Mat. 9:36; 14:14; 15:32).

’t Is niet zonder betekenis dat Mattheüs zo uitvoerig de Bergrede van Jezus weergeeft. Zoals jullie weten, heeft Mattheüs in zijn evangelie telkens de link gelegd tussen het gebeurde dat hij beschrijft en wat we vinden in het O.T. Zo probeert hij zijn Joodse lezers, - voor hen schreef hij allereerst Zijn evangelie - , ervan te overtuigen dat Jezus van Nazareth de door God gezonden Messias is. Telkens klinkt het: ‘En dit alles is geschied, opdat vervuld zou worden…’ (zie bijv. Mat. 1:22).

Bij de Bergrede zullen we stellig ook aan een lijn naar het O.T. moeten denken. De Joodse lezers van Mattheüs kenden natuurlijk allemaal Mozes. Daar zagen ze tegenop, dat was de man van de Thora. Die had op de berg Sinaï alle wetten van de HEERE te horen gekregen en ze, beneden gekomen, aan het volk doorgegeven. Veel Joden geloven zelfs dat God ook al de mondelinge overlevering aan Mozes heeft verteld. Mozes op zijn beurt heeft ook die weer doorgegeven aan het volk en op een bepaald moment is dat ook opgeschreven, gelooft men. Dus ook alles wat in de Talmoed staat, komt eigenlijk rechtstreeks van God. 

Wat Mattheüs in de Bergrede dus laat zien, is: kijk, hier is de meerdere van Mozes! Ook Jezus van Nazareth ging een berg op. Maar niet om daar de wetten van God te vernemen en mee te nemen naar beneden om ze aan het volk bekend te maken. Hij ging de berg op om daar Zelf de wetten van Zijn Koninkrijk af te kondigen. Met gezag, omdat Hij de Zoon van God is. De Joodse lezers van Mattheüs zullen ongetwijfeld de lijn naar Mozes hebben zien lopen2. Of ze ook gebogen hebben voor de meerdere van Mozes?

Verschillende opvattingen over de Bergrede

In de loop van de kerkgeschiedenis zijn er al heel wat opvattingen over de Bergrede ten beste gegeven.

De rooms-katholieke opvatting

De rooms-katholieke ethiek kent, in aansluiting aan het door de kerk gehanteerde schema van natuur en genade, de onderscheiding tussen de praecepta of geboden en de consilia evangelica of evangelische raadgevingen. De woorden van de Heere Jezus in de Bergrede zouden volgens de rooms-katholieke kerk vooral het karakter dragen van evangelische raadgevingen. Wat Jezus voorschrijft, geldt niet voor iedereen, maar alleen voor een bepaalde categorie van christenen. De woorden van Jezus bevatten voor hen de kortere en veiliger weg naar het eeuwige leven.

De Lutherse opvatting

Bekend is Luthers leer van de twee rijken. Volgens de reformator van Wittenberg leeft elke christen enerzijds in het rijk van deze wereld en heeft hij daarin een ambt te vervullen (bijv. als militair of als overheidspersoon). Anderzijds leeft elke christen in het geestelijke rijk van de genade. In de eerste sfeer heeft een christen zich volgens Luther te laten leiden door zijn natuurlijke ratio; in de tweede sfeer, zijn intieme persoonlijke bestaan, moet hij zich laten leiden door de eisen van de Bergrede. In het rijk van de genade moet de gezindheid van een christen een radicaal christelijke gezindheid zijn.

De humanistische opvatting

Volgens de humanistische opvatting gaat het in de Bergrede om het Koninkrijk van God als een rijk van ware menselijkheid. De Bergrede geeft aan hoe onze innerlijke gezindheid moet zijn waardoor een mens zich in alle dingen moet laten leiden.

De eschatologische opvatting

Volgens Albert Schweitzer (1875-1965), een bekend vertegenwoordiger van deze opvatting, is de komst van het Koninkrijk van God door Jezus gezien als onmiddellijk op handen. De Bergrede draagt daarom volgens hem het karakter van een interim-ethiek. Jezus geeft daarin radicale geboden die geldig zijn voor een wereld die spoedig op haar einde loopt. Daar Jezus Zich volgens Schweitzer in de spoedige komst van het Koninkrijk vergist heeft, heeft de Bergrede voor ons geen betekenis meer.

De dialectische opvatting

Verschillende dialectische theologen, o.a. Eduard Thurneysen (1888-1974), hebben geponeerd dat achter de strenge eisen van Jezus in de Bergrede de onverbiddelijkheid van Zijn kruis staat. Jezus’ bedoeling met de Bergrede is geweest om ons te brengen tot een wanhopen aan alle pogen om zelf de wet te volbrengen en tot een onvoorwaardelijke overgave aan Gods genade. Zolang we in deze bedeling leven, kan van een toepassing van de geboden in de Bergrede geen sprake zijn. Slechts in het toekomstige Rijk van God zullen deze geboden vervuld kunnen worden.

Hoe moeten we de Bergrede opvatten? 

Dat is een vraag die nu wel begint te klemmen! Laten we, voordat we naar de Bergrede zelf gaan, eerst nog wat andere inleidende opmerkingen overdenken.

De opbouw van de Bergrede

Als we naar de Bergrede zelf kijken, kunnen we ook daar een bepaalde opbouw in ontdekken. William Hendriksen in zijn commentaar op Mattheüs zegt: ‘The sermon itself is well organized’. Volgens hem geldt dat trouwens van álle toespraken van Jezus! Wat is volgens hem de opbouw van de Bergrede?

Het thema van de Bergrede is naar de overtuiging van Hendriksen ‘the gospel of the kingdom’ (4:23). En dit evangelie heeft Jezus in Zijn Bergrede dan als volgt opgebouwd:

1.      De burgers van het Koninkrijk van God. Jezus geeft aan wat hun karakter is en welke zegen zij zullen ontvangen (5:2-12). Vervolgens vertelt Jezus ook wat hun relatie tot de wereld is (5:13-16).

2.      De gerechtigheid van het Koninkrijk van God. Daarover spreekt Jezus in hoofdstuk 5:17-7:12.

3.      Een aansporing om het Koninkrijk van God binnen te gaan. Die treffen we aan in hoofdstuk 7:13-27).

In Mattheüs 7:28,29 lezen we wat het effect van de toespraak van Jezus op de luisteraars is geweest.

We kunnen ook nog een gedetailleerdere indeling van de Bergrede geven.

In Mattheüs 5:2-12 vinden we de zaligsprekingen. Daar geeft Jezus aan wie de burgers van Zijn Rijk zijn en hoe zij zijn. Het gaat hier om negen kenmerken van de burgers van het Koninkrijk van God. Dus niet om negen soorten burgers van dat Rijk! Aan de burgers van het Rijk van God zegt Jezus heerlijke dingen toe!

In Mattheüs 5:13-16 beschrijft Jezus wat de verhouding van de burgers van Zijn rijk is tot de wereld. Zijn volgelingen hebben een hoge roeping richting de wereld!

In Mattheüs 5:17-48 geeft Jezus aan hoe de burgers van Zijn Rijk met de Thora moeten omgaan. Er is inmiddels heel wat mondelinge traditie en de ene rabbi zegt dit en een andere weer dat. ‘Maar Ik zeg u’, zegt Jezus… En dan volgt een gezaghebbende uitspraak over de uitleg van de Thora.

In Mattheüs 6:1-4 laat Jezus horen op welke manier de burgers van het Koninkrijk van God aalmoezen moeten geven.

Daaraan verbindt Hij prachtig onderwijs over het gebed in Mattheüs 6:5-15. Daar wordt ook voor de eerste keer het ‘Onze Vader’ uitgesproken. Bij een andere gelegenheid zou Jezus dat nog een keer doen en dan hier en daar een wat andere woordkeus aanhouden (vgl. Luk. 11:1-4).

In Mattheüs 6:16-18 spreekt Jezus over het vasten. Hij geeft duidelijk aan hoe het niet moet en hoe het wel moet.

Heel mooi zijn ook de verzen 19-34 van hoofdstuk 6. Daar geeft Jezus aan welke schatten we moeten zoeken en spreekt Hij over de trouwe zorg van God voor de burgers van Zijn rijk.

In Mattheüs 7:1-6 spreekt Jezus over de omgang van de burgers van Zijn Rijk met hun naasten. Daarop laat Hij in de verzen 7-12 opnieuw gebedsonderwijs volgen.

In Mattheüs 7:13,14 klinkt de oproep om in te gaan in het Koninkrijk van God. Jezus geeft ook aan dat in ons leven zal blijken bij welke Rijk we horen (7:16-23).

Aan het slot van Zijn toespraak geeft Jezus aan dat het aankomt op het doen van Zijn woorden (7:24-27). Laat ons niet overkomen wat de dwaze bouwer moest meemaken!

Overzien we het geheel van de Bergrede, dan kunnen we spreken van een toespraak met een hechte structuur.⁷

Opmerkingen bij de inhoud van de Bergrede

Wat wel opvalt bij het lezen van de Bergrede is, dat Jezus met gezag spreekt. Hij weet waar Hij het over heeft. Hij is ook bevoegd om deze dingen te zeggen. Ongetwijfeld geldt ook voor deze rede van Jezus dat Hij eerst van Zijn Vader gehoord heeft wat Hij moet zeggen (vgl. Jes. 50:4; Joh. 17:8,14). God Zelf staat dus achter deze toespraak van Jezus! En daarom kan Jezus met zoveel kracht en gezag spreken. J. van Bruggen schrijft: ‘Het gezaghebbende karakter van de rede blijkt voortdurend in het gebiedende spreken: de geboden worden niet afgeleid uit Schriftplaatsen. Jezus spreekt zelf zalig: Hij bepaalt wie zalig zijn. Jezus zegt zelf hoe de wet is (‘Ik zeg u’). Israël moet zijn woorden horen en doen: zoals men Gods woorden hoort en doet’.

De mensen die geluisterd hebben naar de Bergrede, hebben dat aangevoeld. In Mattheüs 7:28 staat dat de hoorders van deze toespraak zich ontzetten. D.w.z. ze waren diep onder de indruk van wat zij gehoord hadden. Ze hadden gemerkt: deze rabbi geeft echt onderwijs en heeft de bevoegdheid om het zo te doen. Deze manier van onderwijs geven is heel anders dan die van de Schriftgeleerden.

Een vraag is nog wel voor wie het onderwijs van Jezus in de Bergrede is bedoeld. Gaat het hier alleen om onderwijs voor de burgers van Zijn Rijk? Of gaat het hier om geboden die pas in het ‘Jenseits’ in vervulling gebracht kunnen worden? Ik denk dat het onderwijs van Jezus in Bergrede voor ons allemaal bedoeld is! Hier laat Hij zien dat er een Koninkrijk van God is en dat daar burgers bijhoren. En dan geeft Hij aan wat voor burgers dat zijn. En hoe mensen burgers van dat Koninkrijk worden. En wat dan vervolgens van hen gevraagd mag worden. Zeker, volkomen zullen zij niet kunnen houden wat Jezus van hen vraagt. Wie kan zijn vijanden liefhebben zoals Jezus dat wil? Wie kijkt er nooit eens naar een vrouw of een man zonder haar of hem te begeren? De radicaliteit van Gods wet stuit af op de verdorvenheid van ons hart. Leven naar de Bergrede zal voor de burgers van het Koninkrijk Gods een strijd blijven met veel falen en vallen. Maar, de Koning van dat Rijk heeft het offer van Zijn leven gebracht. En door Zijn bloed gebeuren er twee dingen:

1.    de zonden die wij bedrijven, worden erdoor vergeven; en daarom dagelijks tot Christus om de vergeving van onze zonden (Op. 7:14);

2.      hetzelfde bloed van Christus heiligt ons en vernieuwt ons naar Zijn evenbeeld (Rom. 8:29). En zo leren we in beginsel te leven naar de wet van de HEERE, ook naar de gestalte daarvan in de Bergrede.

Enkele conclusies

1.  We hebben in de Bergrede te doen met een indrukwekkende toespraak van Jezus die Hij in grote bewogenheid met Zijn hoorders heeft uitgesproken. Wij doen er goed aan ook vandaag intensief te luisteren naar deze bijzondere woorden van de Zoon van God. En laten we ons daarbij dan deze vragen stellen: wat heeft Jezus met deze woorden bedoeld, wat betekenen ze concreet voor mij en hoe willen ze in de wereld van vandaag gestalte krijgen?

2.  Er zijn in de loop van de kerkgeschiedenis heel wat opvattingen over de Bergrede geweest. In de wirwar van meningen is het heel belangrijk dat we goed naar de woorden van Jezus Zelf luisteren. Raadplegen we literatuur, dan is het geboden te letten op de achtergrond van de schrijver. Het beste is vooral literatuur te raadplegen van schrijvers met een gereformeerde visie op de Schrift. Zij doen het meeste recht aan de tekst van de Bijbel. Om mogelijke problemen op het spoor te komen, kan ook wel een kritisch commentaar gelezen worden. In gesprek met elkaar kan gezocht worden naar de juiste betekenis van de Bijbeltekst, ook van die teksten die op het eerste gezicht moeilijk en weerbarstig zijn. En zulke teksten staan er ook in de Bergrede!

3.  Dat de Bergrede ook voor vandaag betekenis heeft, is buiten kijf. De Heilige Geest heeft er niet voor niets voor gekozen om ook deze prediking van de Heere Jezus op te nemen in de Heilige Schrift. De opvatting van de overigens respectabele Albert Schweitzer als zou de Bergrede voor ons geen betekenis meer hebben, is echt onzin. Wat de betekenis van de Bergrede voor vandaag is en hoe we in ons eigen leven deze woorden van Jezus gestalte moeten geven, vereist een nauwkeurige bestudering van deze bijzondere toespraak. De leiding van de Heilige Geest is daarbij onmisbaar. Op het gebed wil de HEERE ons die geven. En dan zal ook in 2008 duidelijk worden wat de HEERE van ons vraagt in dit bijzondere gedeelte van Zijn Woord!