1 De mens, Adam, had gemeenschap met Eva, zijn vrouw, en zij werd zwanger en bracht Kaïn ter wereld. ‘Met de hulp van de HEER,’ zei ze, ‘heb ik het leven geschonken (4:1) Kaïn [...] het leven geschonken – In het Hebreeuws is er een woordspel tussen de naam Kaïn en het werkwoord qana, ‘het leven schenken aan’.aan een man!’ 2 Later bracht ze zijn broer ter wereld, Abel. Abel werd herder, Kaïn werd landbouwer. 3 Op een keer bracht Kaïn de HEER een offer van wat hij had geoogst.

4 Ook Abel bracht een offer; van de eerstgeboren dieren van zijn kudde koos hij de mooiste uit. De HEER merkte Abel en zijn offer op, 5 maar voor Kaïn en zijn offer had hij geen oog. Dat maakte Kaïn woedend, zijn blik werd donker. 6 De HEER vroeg hem: ‘Waarom ben je zo kwaad, waarom kijk je zo donker? 7 Handel je goed, dan kun je toch iedereen recht in de ogen kijken? Handel je slecht, dan ligt de zonde op de loer, begerig om jou in haar greep te krijgen; maar jij moet sterker zijn dan zij.’ 8 Kaïn zei tegen zijn broer Abel: ‘Laten we het veld in gaan.’

(4:8) Kaïn zei tegen zijn broer Abel: ‘Laten we het veld in gaan.’ – Volgens de oudste vertalingen. MT: ‘Kaïn zei tegen zijn broer Abel.’Toen ze daar waren, viel hij zijn broer aan en sloeg hem dood. 9 Toen vroeg de HEER: ‘Waar is Abel, je broer?’ ‘Dat weet ik niet,’ antwoordde Kaïn. ‘Moet ik soms waken over mijn broer?’ 10 ‘Wat heb je gedaan?’ zei de HEER. ‘Hoor toch hoe het bloed van je broer uit de aarde naar mij schreeuwt. 11 Daarom: vervloekt ben jij! Ga weg van deze plek, waar de aarde haar mond heeft opengesperd om het bloed van je broer te ontvangen, het bloed dat jij vergoten hebt. 12 Ook al bewerk je het land, het zal je niets meer opbrengen. Dolend en dwalend zul je over de aarde gaan.’

13 Kaïn zei tegen de HEER: ‘Die straf is te zwaar. 14 U verjaagt mij nu van deze plek en ik mag u niet meer onder ogen komen, en als ik dan dolend en dwalend over de aarde moet gaan, kan iedereen die mij tegenkomt mij doden.’ 15 Maar de HEER beloofde hem: ‘Als iemand jou doodt, zal dat zevenmaal aan hem worden gewroken.’ En hij merkte Kaïn met een teken, opdat niemand die hem tegenkwam hem zou doodslaan. 16 Toen ging Kaïn bij de HEER vandaan en hij vestigde zich in Nod, (4:16) Nod – Nod kan worden vertaald als ‘dwaling’.een land ten oosten van Eden.

Om eens goed over na te denken

Adam en Eva waren verdreven uit het paradijs, omdat zij het gewaagd hadden te eten van de boom van kennis van goed en kwaad.
 Als dit gebeurd is houdt God een toespraak tot de slang, tot Eva, tot de mens, en besluit die toespraak met: stof ben je en tot stof keer je terug.

Vervolgens krijgen Adam en Eva twee zoons: Kaïn en Abel. En er ontstaan een conflict tussen die twee zoons. Kaïn wordt jaloers op Abel, omdat God wel het offer van Abel opmerkt, maar niet dat van hem. De jaloezie slaat om in woede, en Kaïn vermoordt zijn broer. Als God Kaïn daarvoor straft door hem weg te sturen wordt Kaïn bang: dan ben ik vogelvrij.
 God stelt hem gerust: hij zal niet gedood worden, maar wel zwerven. Kaïn vestigt zich in het land Nod, dat betekent: dwaling.

Wij kunnen ons de emoties van Kaïn maar al te goed voorstellen. Als je je best doet voor God, en God merkt jou niet op, maar alleen je broer, die notabene nog jonger is dan jij ook, dan word je jaloers. En eigenlijk is het God waarop je boos moet zijn, want die trekt Abel voor. Maar God is ver weg en Abel dichtbij en bovendien je broer, waarmee concurrentie toch al snel op de loer ligt. En dus koel je je woede op hem.

Kain dwaalt, in figuurlijke zin. En God laat hem dwalen in letterlijke zin. Niet meer thuis. Nooit meer thuis. Weg van zijn grond. Weg van zijn familie. Weg van God.

Wat te herkennen in dit verhaal

Als de jaloezie je in zijn greep krijgt raak je weg van God. Niet meer thuis. Ook niet meer thuis bij jezelf. Niet meer op de bodem van je ziel, maar struikelend van emotie naar emotie. Het roept schaamte op. Dat ik dit in me heb!

Of wellicht is niet jaloezie de emotie die je het verst afbrengt van God, maar iets anders: egoïsme, gemakzucht, agressie, of iets anders.
Wij deelden met elkaar in de voorbereiding onze eigen emoties die maken dat wij ons ver van God verwijderd voelen, en merkten dat wij daarbij steeds zachter gingen praten. Uit schaamte. Deze emotie, deze niet zo mooie kant van mij, die kende jij nog niet, maar die heb ik ook...

Wat er ook wel weer mooi aan was: wij reageerden niet op elkaar met afschuw, maar met begrip: oh, wat naar als je zo gevangen bent in iets negatiefs. Het was daarom ook wel prettig om het met elkaar te delen: hé, de ander veroordeelt me niet maar snapt dat ik ook minder mooie kanten heb.

Stof ben je en tot stof zul je wederkeren. Onze stoffelijkheid betekent niets meer en niets minder dan dat we onze beperkingen hebben. Dat we af en toe, of regelmatig, fouten maken. Dat er eigenschappen en emoties in ons schuilen waar we ons voor schamen, en waar we liever niet mee voor de dag komen. Dingen die we het liefst zo snel mogelijk weer willen vergeten.

Kaïn weigert verantwoording af te leggen aan God. Als God hem roept zoekt hij een uitvlucht. Vandaag nodig ik jullie uit om zonder uitvluchten verantwoording af te leggen aan God. In de wetenschap dat God altijd met ons opnieuw wil beginnen.

Over moord en geweld

De korte geschiedenis van Kaïn en Abel staat in het hart van wat onze huidige beschaving meemaakt op vlak van moord en geweld, van het verbod erop, en van het groeiend besef van de verantwoordelijkheid van iedereen voor de ander. Het is opvallend hoe vanaf het begin van de mensheid blijkbaar het slechtste verteld moet worden, dat de eerste mensen elkaar niet verstaan, geweld plegen tegenover elkaar.

Zijn Adam en Eva de eerste mensen, dan is Kaïn de eerste zoon, de eerstgeborene onder alle mensen, de eerste oudste zoon uit de geschiedenis. Abel is de eerste broer, het eerste jongste kind. Samen zijn zij de eerste broers, hier worden de eerste gevoelens en verhoudingen tussen broers weergegeven, die van de oudste ten opzichte van de jongste en die van de jongste
tegenover de oudste. En het gaat hier ook over de eerste verhouding tussen mens en aarde; Kaïn is landbouwer, Abel schapenherder. Zijn hun ouders de eerste ouders, zij zijn de eerste kinderen en broers.

Jaloersheid

Van deze eerste mensenfamilie geeft de bijbel geen idyllisch portret. Integendeel. De jaloersheid van de oudste ten opzichte van de jongste, een te groot verschil in smaak, reacties, bezigheden, belangstellingen tussen broers; het gevoel van niet op gelijke manier behandeld te worden door het gezag -in dit geval God! -waarvan men erkenning en waardering verwacht.
In één woord: het gevoel van niet bemind te worden zoals dat zou moeten of zoals men dat zou wensen. Komt daar nog de aanwezigheid bij van de ander, de broer, die bedreigend overkomt. Alles hier getuigt van een diepe ervaring van familiale relaties tot in het anekdotische en dramatische toe.

Zo'n verhaal juist aan het begin van de mensengeschiedenis plaatsen maakt dat dit verhaal geen gewoon fait divers is zoals men dat dagelijks in de kranten leest. Deze broedermoord met alles wat er in het verhaal nog bijkomt maakt de bedoeling van de gewijde schrijvers duidelijk en aan de betekenis die zij er aan willen geven. Het gaat dus niet over een gewoon familiedrama, hoe verschrikkelijk op zich ook. Het  gaat hier over een geschiedenis waarin elke generatie van mensen een afspiegeling of echo kan zien van wat zij zelf is, van wat zij verlangt, van waar zij bang voor is. Zoals Adam en Eva houden ook de beide broers een spiegel voor aan ieder gezin, aan iedere gemeenschap.

Natuurlijk weten wij dat er zich niet in elke familie een broedermoord afspeelt. Al vergeten wij best de statistieken niet die zeggen dat 40% van de misdaden op de dag van vandaag... familiedrama's zijn, zich voordoen in de gezinssfeer (moord, verkrachting, incest, geweld, bedreiging, uitsluiting, jaloersheid, rivaliteit enz...)

Historische vervloeking en erfelijke vervloeking

Tegen welke achtergrond wordt dit verhaal verteld? Zoals elk beginverhaal gaat hier een ervaring aan vooraf. Redactioneel gezien is dit verhaal, ook al staat het in het begin van de bijbel, niet het eerste geschreven. Het hele scheppingsverhaal is misschien een van de meest recente boeken uit het Oud Testament.

Het verhaal van Kaïn en Abel is geschreven vanuit een lange geschiedenis die men tracht te begrijpen en uit te leggen. Zonder enige twijfel roepen Kaïn en Abel twee belangrijke en aan elkaar tegengestelde figuren van mensen op zoals men die in de toenmalige maatschappij heeft leren kennen. Kaïn en Abel roepen de periode op van de opkomst van landbouw en veeteelt en hun onderlinge rivaliteit. De veehouders die in vele gevallen echte nomaden waren, moesten er telkens op uit om weiland te vinden voor hun kudden. Daardoor vormden zij een gevaar voor de landbouwers die meer een vaste standplaats nodig hadden voor het bewaren van hun (landbouw- )cultuur en de bewaking ervan. Vanuit dit gezichtspunt bevestigt de bijbel hier wat de moderne etnologie reeds lang beweert en bewijst.

Maar dit verhaal wil ook de geschiedenis van Israël zelf belichten. Het Joodse volk is geconfronteerd geweest met de ene broedermoord na de andere. Als je alleen maar de geschiedenis van hun koningshuis bekijkt. Saul en David. Welk een rivaliteit en jaloersheid, moordpoging, tussen de oudste (Saul) en de jongste (David). En nog veel meer tussen de , zonen van David waar de echte broedermoorden plaats hebben. Heel de geschiedenis van het ; koningshuis vanaf Salomo wordt gekenmerkt door broedertwisten en broedermoorden. Deze zo maar vertellen, zonder de minste verbloeming, vraagt uitleg. Hoe is dat mogelijk? Vandaar dat de gewijde schrijvers hun historische ervaring trachten te verklaren door ze reeds te  leggen bij het eerste broederpaar. Op Kaïn rustte een vervloeking; het volk Israël heeft deze vloek overgeërfd.

De oerdrijfveer van een moord

Maar ook de geschiedenis van Kaïn en Abel vraagt om uitleg. Want deze broedermoord zomaar vertellen gaat niet op als er in het leven of de intenties van de ouders, Adam en Eva, niets van verklaring te vinden zou zijn. Hier moet een reden zijn. Een drama heeft altijd een voorspel. En dat is te vinden in het derde hoofdstuk van het scheppingsverhaal: de zonde van de eerste mens waardoor hij verjaagd werd uit een paradijselijke toestand, waar van een misdaad anders nooit sprake zou geweest zijn. Het verhaal over de zondeval, en de symboliek van het verbod te eten van die raadselachtige levensboom gaan uiteindelijk het fundament blootleggen van elk menselijk ongeluk, te beginnen hier bij de eerste broedermoord uit afgunst