En Hij werd in de woestijn veertig dagen

verzocht door de satan

en Hij was bij de wilde dieren,

en de engelen dienden Hem.

Je hoeft om te weten wat woestijn in de bijbel is, er niet geweest te zijn. Woestijn, dat is in de bijbel een symbool. Het staat voor leven op zijn minimum, de ervaring van het naakte bestaan, zonder franje. Een huwelijk dat verzandt, een school waar de sfeer verziekt is, een kerk waar geen elan meer is te bespeuren, een samenleving, waar elke solidariteit uit verdwenen is, en ieder leeft voor zich. Leven op zijn minimum, leven in de woestijn.  Leven is dan eigenlijk niet meer dan overleven, survival of the fittest, je voortslepen naar de dag van morgen, zonder de hoop dat het ooit nog beter wordt.  

Israël weet er alles van. Veertig jaar had hun woestijnervaring geduurd, lang genoeg om eeuwigheid te lijken en om voorgoed in het gezamenlijke geheugen van het volk te worden gegrift.  Leven op zijn minimum, ze komen er uit vandaan.  Ze weten wat het is te moeten vechten om het naakte bestaan. Je hoeft het woord maar te noemen en ze denken niet alleen letterlijk aan de hete, dorre zandvlakten die hen omringen, maar aan die oertijd, waarin de basis voor hun bestaan werd gelegd. Uit die woestijn zijn zij geboren, in die woestijn moeten ze soms ook weer worden herinnerd om te weten wie ze ook al weer zijn, waar ze vandaan komen: er voert geen rechtstreekse weg van de slavernij in Egypte, het dodenland, naar het beloofde land van melk en honing.  Er is de omweg door de woestijn, de naakte strijd om het bestaan, de nachtmerrie van gisteren, de angst voor morgen.  Een omweg waar je anders uit vandaan komt, dan je er in bent gegaan.  

'Nu, dan kom je jezelf goed tegen',  zeggen we tegenwoordig als we het over zo'n woestijn ervaring hebben.  Je wordt geconfronteerd met je eigen gebreken en tekortkomingen, de fouten die je gemaakt hebt en de onmacht ze weer goed te maken. Je komt jezelf tegen omdat je eigenlijk twee zelven hebt: degene die je graag wilt zijn, je ideale zelf en degene die je in werkelijkheid bent, je werkelijke zelf, dat daar armoedig bij afsteekt.  Jezelf tegenkomen, je hoorde het menig Elfstedentochtrijder zeggen, die meer kilometers in zijn hoofd dan in zijn benen had.  Maar eigenlijk is dat een armoedige manier van spreken. Want mensen die vechten om het bestaan komen niet alleen zichzelf tegen, maar ook God. Ze vechten niet alleen met hun ideale zelf, maar ook met hun Schepper die hen in het leven heeft gezet en hen nu in de steek lijkt te laten. God, is dit het leven dat U voor mij bedoeld had? En menigeen vervloekt in de woestijn zijn geboortedag, net als Job het deed.  Is het de goede God die je leven leidt, of is het zijn grote tegenstander, want dat betekent het woordje Satan letterlijk. Vechten om het bestaan, dat is vechten met God, dat is vechten met het kwaad. En je weet niet van te voren wie je precies voor je hebt.

Ook Jezus moet die omweg maken, ook hij moet door de woestijn. Dat lijkt vreemd.  Elk gewoon mens kent wel eens zo'n woestijnperiode, ieder huis zijn kruis, zelfs voor de boffers in het leven, maar Jezus dat is toch een Geval Apart.  Een goddelijk geval apart.  Daar zal Marcus, die over die woestijn verhaalt, het roerend mee eens zijn. Alles in de opening van zijn evangelie wijst erop dat hier de Messias komt, de zoon van God.  Marcus laat er geen misverstand over bestaan en zet op hoge toon in. De eerste woorden worden als het ware begeleid door trompetgeschal.  'Begin van het Evangelie van Jezus Christus', zo opent hij.  Evangelie, goed nieuws namens God. Want God gaat opnieuw beginnen met zijn schepping. 'In den beginne schiep God hemel en aarde', horen we in Genesis. Welnu, hier begint God opnieuw.  Je kunt het eerste hoofdstuk van Marcus eigenlijk lezen als een tweede scheppingsverhaal.  Een contrastverhaal.  Het eerste verhaal ging over Adam, de mens naar Gods hart, die woont in de hof van Eden, daar waar het leven goed was.  Het tweede scheppingsverhaal gaat over Christus, de tweede Adam, zoon van God, in wie Hij een welbehagen heeft. Hij leidt ons opnieuw naar het Rijk van God vanuit de woestijn waar we in leven. We weten hoe het met Adam, de eerste Adam,  is afgelopen. Verdreven uit het paradijs, omdat hij zich verborg voor God en dacht het wel met zichzelf, zijn ideale zelf te kunnen redden. Hij verbrak de relatie met zijn Schepper en werd zijn eigen schepper.  Maar van toen af aan kwam hij zichzelf goed tegen, om het zo meer eens weer te zeggen. Van toen af aan lag hij overhoop met zichzelf, met anderen, met de schepping, met zijn Schepper. Adam waar ben je?   Geen antwoord.  En we weten het vervolg. Een verhaal van bloed, zweet en tranen.  De hof van Eden wordt een woestijn, leven dat geen leven mag heten, omdat het alleen maar overleven is.   

 En precies uit die woestijn komt nu de tweede Adam, Christus onder ons. De Geest Gods zweefde over de wateren, lezen we het eerste scheppingsverhaal. De Geest, die de mens tot levend wezen maakt. Dezelfde Geest zet zich nu neer op Jezus, de tweede Adam en drijft hem in de woestijn.  Drijven staat er, alsof Jezus zelf niets meer in te brengen heeft. God zelf is aan het werk, als een stormwind gaat hij tekeer, net als op de eerste scheppingsdag. Hij drijft Jezus, de nieuwe mens, de woestijn in.  De barre woestijn, dat is toch niks voor een godenzoon?  Kan de lieveling van God, de tweede Adam, niet gewoon vanuit de hemel op aarde dalen, zonder deze omweg door de hel te hoeven maken?  Daar is hij toch veel te licht, te engelachtig,  voor gebouwd? Maar Marcus schrijft het 'begin van Evangelie' en niet dat van Genesis.  Er is tussentijds het een en ander gebeurd. Evangelie is het verhaal van een God die ons tegemoet komt, ook als wij van Hem weglopen, en ons opzoekt daar waar wij ons bevinden. En dat is nu eenmaal zelden het paradijs, maar meestal het leven op z'n smalst, inderdaad, de woestijn. 'God met ons' betekent: God komt ons opzoeken in de woestijn. 'God met ons' wil zeggen: Hij komt ons bestaan delen. God blijft niet zweven boven de wateren, hij is niet alleen de God boven ons. Hij is de God naast ons, de God in ons geworden, van lieverlee.  Vandaar de woestijn. Op de eerste scheppingsdag van de nieuwe mens, in wie God een welbehagen heeft, moet hij de proef doorstaan waarvoor de oude mens bezweken is: hij moet het gevecht aangaan met zichzelf, met God, met de machten van het kwaad.  Opnieuw komt een zoon van Israël in de woestijn. In veertig dagen worden opnieuw veertig jaren herleefd.  

'En Hij werd in de woestijn veertig dagen  verzocht door de satan  en Hij was bij de wilde dieren, en de engelen dienden Hem.'

In één zinnetje beschrijft Marcus wat Jezus, de mens naar Gods hart, in de woestijn doormaakt. De andere evangelisten zijn daar veel uitvoeriger over, we kennen hun verhaal. Zij spinnen de verzoeking door de satan uit en maken er een heel verhaal van. Marcus doet dat niet, hij is zuinig met zijn woorden. Alsof hij wil zeggen: het is onbeschrijfelijk wat hij daar meemaakte, laat ik daar maar af blijven.  Wat daar gebeurde, was iets tussen Jezus en God. Maar die ene regel is toch veelzeggend, en geeft veel te denken.

Wat overkwam Jezus in de woestijn? Wij zouden weer zeggen: daar kwam hij zichzelf behoorlijk tegen.  Maar dat is weer een armoedige manier van spreken. Ik las het ook in een moderne kinderbijbel, die probeert het verhaal bijdetijds te maken: dat Jezus het een poosje erg moeilijk met zichzelf heeft gehad, daar. Maar dat is zo vlak gezegd, zo dunnetjes. Het psychologiseert het evangelie omdat een modern mens zich geen voorstelling meer kan maken van de Satan en van engelen. Maar we doen het evangelie en ook onszelf te kort.  Dan krijgt misschien degene gelijk die schreef dat de grootste poets die de duivel ons kan bakken is ons doen geloven dat hij niet bestaat. Want zijn wij wel alleen in de wereld met onszelf ?  Zijn er niet ook machten van het kwaad die ons overstijgen, is er ook niet ook een macht van het Goede die meer en groter is dan onszelf? Zijn zij niet buiten ons? Vechten zij niet met ons, tegen ons, voor ons? Beschikken wij altijd over ons leven, zijn wij wel zo autonoom als we ons voordoen, of zijn we soms de speelbal van machten die boven ons uitgaan, ons transcenderen?  De verschrikkingen van de 20e eeuw wijzen daar toch op? Wij, moderne mensen, hebben de wereld leeg gemaakt, van zijn huiver en van zijn betovering ontdaan, door onszelf tot maat van alle dingen te maken. Maar Jezus kwam niet zichzelf tegen in de woestijn. Hij kwam Satan tegen, de grote Tegenstrever, de machten van het kwaad. Hij kwam de wilde dieren tegen, de machten van de Natuur. Hij kwam de engelen tegen, de macht van God.  

 Misschien kunnen we ons iets meer voorstellen bij wat hem overkwam als we eens luisteren naar iemand die vaak aan den lijve de stilte van de woestijn heeft meegemaakt. Jan van Baal was in de jaren veertig en vijftig bestuursambtenaar en later gouverneur in Nederlands Indië.  Na die tijd werd hij hoogleraar in Leiden. Hij schreef een boekje over Jezus waar hij zijn woestijnervaring vergelijkt met die van hemzelf in de tropen.  Hij schrijft over macht van de stilte, de stilte als 'moeilijke metgezel.'  'Hier is natuurlijk niet de stilte bedoeld, die de toerist een enkele keer tegenkomt, maar de stilte die er altijd is, die iemand als een klamme deken om het lijf hangt omdat ze onontkoombaar is.' ' Dat is de stilte die macht heeft. Men kan trachten aan haar te ontkomen door luidkeels te gaan zingen, maar het gebeurt ook, dat de eenzame wandelaar thuiskomt met een verhaal over een griezelige ontmoeting. (...) zelf heb ik ervaren, hoe op lange tochten doodsgedachten over de mens komen. (...) [ de stilte] wordt overweldigend. Zij vult alle hoeken.  Wie zich daarvoor openstelt en luistert, die kan het overkomen dat hij zich plotseling geconfronteerd weet aan een alles en allen omvattende macht, die ook hemzelf met haar geheimzinnige grootheid doordringt, hem in zich opneemt, en overtuigt van de presentie van het mysterie. Het is een ontmoeting, die in woorden niet te beschrijven valt. (...) Naar die stilte werd Jezus gezonden.  De evangeliën zijn daar summier over. Zij geven alleen aan, dat hem zowel de verschrikking als de verrukking van de stilte ten deel gevallen zijn.

Jezus komt meer dan zichzelf tegen; hij ondergaat het mysterie van God. Engelen dienen hem staat er.  God omringt Hem met zijn goede zorg.  Maar hij wordt ook verzocht door Satan, de tegenspeler van God. Vervloek je geboortedag, zeg dat het leven alleen een 'struggle for life' is, honger naar macht. Winnen of verliezen, eten of gegeten worden, verder niks.  En hij komt de wilde dieren tegen, de machten van de natuur temidden waarvan we leven, maar die ons zo vreemd en vijandig kunnen zijn. '... en Hij was bij de wilde dieren'  - dat zinnetje heeft alleen Marcus. De andere evangelieschrijvers hebben dat laten vallen. Het staat er onopvallend en geheimzinnig. Wat wil Marcus daarmee zeggen? Wat moeten die dieren daar, naast de engelen en Satan? De bijbelcommentatoren hebben daar door de eeuwen heen hun hoofd over gebroken.  De meesten onder hen brachten de wilde dieren in verband met de woestijn. Ze zijn gevaarlijk en bedreigend, handlangers van de duivel,  en zo onderstrepen ze a.h.w. het 'unheimische' van de woestijn.  Dat 'Jezus was met de wilde dieren' betekent, dat hij net als Daniël in de leeuwenkuil geen last van ze had.  Het kwaad had geen vat op hem. Maar misschien moeten we het zinnetje niet zo mager lezen, maar mogen we het positiever en veel diervriendelijker opvatten.  'Hij was met de wilde dieren' betekent dan dat Hij in vrede en vriendschap met hen kon leven. Net als bij de eerste Adam voor de zondeval, worden de dieren naar deze mens, de nieuwe Adam,  gebracht, om te zien hoe hij ze noemen zou, en leeft hij met hen in harmonie. (Gen. 2, 19) Zo zal het ook zijn aan het einde der tijden, als het Vrederijk van God komt. ' dan zal de wolf bij het schaap verkeren en de panter zich nederleggen bij het bokje (...) dan zal een zuigeling bij het hol van een adder spelen en naar het nest van een giftige slang zal een gespeend kind zijn hand uitstrekken.' (Jes. 11, 6vv.; vgl. Ps. 8: 6vv.) Het vrederijk van God is niet alleen goed nieuws voor de mensen, maar ook voor de dieren en voor hun samenleven. Dat zouden we vandaag in onze omgang met dieren niet moeten vergeten.

Veertig dagen blijft Jezus in de woestijn. Veertig dagen verkeert hij met God, met het kwaad, met de natuur. En wat de eerste Adam niet wilde en lukte, wil en lukt de tweede Adam, Christus wel: hij weet het kwaad van zich te weren, sluit vriendschap met de natuur, en keert zich niet af van God. Hij deed dat niet voor zichzelf. De beproeving was geen krachtproef om zichzelf te bewijzen. Hij deed het voor ons.  Als hij straks uit de woestijn komt, komt hij naar de mensen en predikt hen de nabijheid van God als Vader.  Dat is ongehoord: tegen mensen in de woestijn vertellen dat God geen vijand is en het leven meer dan alleen een strijd om te overleven, oorlog van allen tegen allen; Met jezelf laten zien dat God een vriend is en dat er vrede mogelijk is met God, mensen en dieren - dat is werkelijk 'begin van het evangelie'.  Marcus had zijn verhaal niet beter kunnen beginnen.