Abrahams offerhande van zijn zoon Isaäk

Genesis XXII 10-13 - Abrahams offerhande van zynen zoone Isaäk

1 Hierna gebeurde het, dat God Abraham op de proef stelde. Hij zeide tot hem: Abraham, en deze zeide: Hier ben ik. 2 En Hij zeide: Neem toch uw zoon, uw enige, die gij liefhebt, Isaak, en ga naar het land Moria, en offer hem daar tot een brandoffer op een der bergen, die Ik u noemen zal. 3 Toen stond Abraham des morgens vroeg op, zadelde zijn ezel, en nam twee van zijn knechten met zich, benevens zijn zoon Isaak; hij kloofde hout voor het brandoffer, begaf zich op weg en ging naar de plaats, die God hem genoemd had. 4 Toen Abraham op de derde dag zijn ogen opsloeg, zag hij die plaats in de verte. 5 En Abraham zeide tot zijn knechten: Blijft gij hier met de ezel, terwijl ik en de jongen daarginds heengaan; wanneer we hebben aangebeden, zullen wij tot u terugkeren. 6 Toen nam Abraham het hout voor het brandoffer, legde het op zijn zoon Isaak, en nam vuur en een mes met zich mede. Zo gingen die beiden tezamen. 7 Toen sprak Isaak tot zijn vader Abraham en zeide: Mijn vader, en deze zeide: Hier ben ik, mijn zoon. En hij zeide: Hier is het vuur en het hout, maar waar is het lam ten brandoffer? 8 En Abraham zeide: God zal Zichzelf voorzien van een lam ten brandoffer, mijn zoon. Zo gingen die beiden tezamen.
 
9 Toen zij aan de plaats die God hem genoemd had, gekomen waren, bouwde Abraham daar een altaar, schikte het hout, bond zijn zoon Isaak en legde hem op het altaar boven op het hout. 10 Daarop strekte Abraham zijn hand uit en nam het mes om zijn zoon te slachten. 11 Maar de Engel des HEREN riep tot hem van de hemel en zeide: Abraham, Abraham! En hij zeide: Hier ben ik. 12 En Hij zeide: Strek uw hand niet uit naar de jongen en doe hem niets, want nu weet Ik, dat gij godvrezend zijt, en uw zoon, uw enige, Mij niet hebt onthouden. 13 Toen sloeg Abraham zijn ogen op en daar zag hij een ram achter zich, met zijn horens verward in het struikgewas. En Abraham ging en nam de ram en offerde hem ten brandoffer in plaats van zijn zoon. 14 En Abraham noemde die plaats: De HERE zal erin voorzien; waarom nog heden gezegd wordt: Op de berg des HEREN zal erin voorzien worden. 15 Toen riep de Engel des HEREN ten tweeden male van de hemel tot Abraham en zeide: 16 Ik zweer bij Mijzelf, luidt het woord des HEREN: omdat gij dit gedaan hebt, en uw zoon, uw enige, Mij niet onthouden hebt, 17 zal Ik u rijkelijk zegenen, en uw nageslacht zeer talrijk maken, als de sterren des hemels en als het zand aan de oever der zee, en uw nageslacht zal de poort zijner vijanden in bezit nemen. 18 En met uw nageslacht zullen alle volken der aarde gezegend worden, omdat gij naar mijn stem gehoord hebt. 19 Toen keerde Abraham terug tot zijn knechten, en zij gingen tezamen op weg naar Berseba, en Abraham woonde te Berseba.

Abraham door God beproefd

Een voorbeeld van een verhaal dat alleen goed begrepen kan worden vanuit de tijd en de cultuur waarin het geschreven werd, is het verhaal van Abraham uit het Oude Testament waarin verteld wordt dat God aan Abraham de opdracht geeft zijn enige zoon te offeren. God zei tegen Abraham (Genesis 22):
Ga naar het land Moria om daar je enige zoon, de jongen die je zo liefhebt, te offeren op een berg die ik je zal wijzen.

Abraham doet wat God vraagt

Vroeg in de morgen stond Abraham op, hakte het hout voor het offer, zadelde zijn ezel en ging met zijn zoon Isaak op weg naar de plaats die God genoemd had. Ook nam hij twee van zijn knechten mee.

Op de derde dag zag Abraham de plaats in de verte liggen. Hij zei tegen zijn knechten:
‘Blijf hier met de ezel. Ik ga met de jongen naar de berg daar, om te bidden. Daarna komen we terug.’
Abraham liet zijn zoon Isaak het hout voor het offer dragen. Zelf nam hij het vuur en het mes. Zo liepen ze samen verder.
Onderweg zei Isaak :
‘Vader!’
‘Ja, wat is er mijn zoon?’.
‘We hebben nu wel vuur en hout, maar waar is het lam voor het offer?’
‘God zal zorgen voor een lam, mijn zoon’ antwoordde  Abraham.
En samen liepen ze verder.
Toen ze bij de plaats kwamen die God had aangewezen, bouwde Abraham een altaar, schikte het hout, bond Isaak vast en legde hem op het altaar, boven op het hout.
Maar, toen hij het mes pakte om zijn zoon te doden, riep een engel van de Heer uit de hemel:
‘Abraham, Abraham.’
‘Ja, ik luister’, antwoordde Abraham.
‘Raak de jongen niet aan’, zei de engel, ‘doe hem niets’. Nu weet ik dat je ontzag hebt voor God, omdat je zelfs bereid was mij je enige zoon te offeren.’
Toen Abraham om zich heen keek, zag hij een ram die met zijn horens vastzat in de struiken. Hij liep erheen, greep het dier en offerde het in plaats van zijn zoon.
Dit verhaal wordt vaak door niet-christenen (voor zover ze het nog kennen) met verontwaardiging geciteerd. Hoe kan een god van je vragen je kind te offeren, je enige kind nog wel? En zelfs gelovige christenen kunnen er door in verwarring 
raken.

Hoe kan een god zo wreed zijn? 

Die vraag en de daarbij opkomende verontwaardiging lijken vanuit hedendaags perspectief volledig gepast en zelfs een reden om je van die god af te keren. Maar die interpretatie berust op een niet-verstaan van het verhaal volgens de tijd en de cultuur waarin het verteld werd. Want, gehoord met de oren van die tijd, staat er iets heel anders. 

Even een klein uitstapje in de geschiedenis

Een volk waarover in het Oude Testament vaak gesproken wordt, zijn de Phoeniciërs. In de Bijbel heten ze Filistijnen. Zij woonden aan de kust in een land dat nu Libanon heet en ze bevoeren alle havens van de Middellandse Zee.
De Phoeniciërs hebben veel invloed gehad op de joodse cultuur, onder andere omdat de joden aan hun buurvolk de Hebreeuwse schrijfletters ontleenden. En ook omdat ze, net als de Phoeniciërs in Biblos, hun verhalen in een ‘boek’, een ‘bijbel’, opschreven.

Op één punt verschilden de joden principieel van de Phoeniciërs. Dat betrof het kindoffer

In de religie van de Phoeniciërs was het kindoffer zeer gebruikelijk. Er zijn berichten over massale offerpartijen waarbij soms honderden kinderen tegelijk aan Baäl, de Phoenicische god, werden geofferd. En ook in andere culturen waar het joodse volk in die tijd mee in contact kwam, was het kindoffer niet ongebruikelijk.

Het kind werd gezien als ‘onbezoedeld’, nog zonder zonde. Daarom werd het als middelaar naar de goden gezonden in tijden van rampspoed. Zo’n rein kind werd geacht bij de goden welkom zijn met zijn voorspraak.
Als in het verhaal over Abraham verteld wordt dat God van hem verlangt dat hij zijn zoon offert, dan is dat voor oren uit die tijd en die plaats niets bijzonders. Zo gaat dat, zo zijn de goden, zo doe je dat.

Het knappe en het bijzondere van dit verhaal is dat het diepe verontwaardiging oproept

Die verontwaardiging is zelfs de opzet van het verhaal! Die wordt al meteen opgeroepen door de zin waarmee het verhaal opent:
Ga naar het land Moria om je enige zoon, de jongen die je zo liefhebt, te offeren, op een berg die ik je zal wijzen.
‘Je enige zoon, de jongen die je zo liefhebt’, staat hier nadrukkelijk al in de eerste zin, om juist het menselijke aspect op de voorgrond te plaatsen.
Treffend is de liefdevolle relatie tussen vader en zoon ook getekend als Isaak zijn vader vraagt waar toch het offerlam is:
‘Vader!’
‘Ja, wat is er mijn zoon?’.
‘We hebben nu wel vuur en hout, maar waar is het lam voor het offer?’
Abraham durft zijn zoon niet te zeggen wat de bedoeling is van hun reis. In het ontwijkende antwoord horen we de wanhoop van Abraham over wat hem te doen staat.

De God van het joodse volk wil dat dus ook niet

Maar dan komt, voor oren van die tijd, de geheel onverwachte ontknoping van dit drama: de God van Abraham wil helemaal geen kindoffer! Voor toehoorders uit die tijd was dat de geheel onverwachte ontknoping van dit verhaal en daarmee ook de zin ervan. Dat was het nieuwe voor oren van die tijd.
Als wij dus in onze tijd verontwaardigd reageren op het verhaal van Abraham en Isaak, dan was die verontwaardiging precies de bedoeling van dit verhaal. Zoiets doe je niet! En de God van het joodse volk wil dat dus ook niet, zo wordt ons hier verteld.

Met dit verhaal wordt op een voor die tijd verstaanbare en invoelbare manier afscheid genomen van het kindoffer. De opgeroepen verontwaardiging wordt voor die tijd duidelijk verstaanbaar gericht tegen Baäl, de god van de Phoeniciërs, want die wil wel kindoffers. Van hen wordt elders in het Oude Testament verteld:
Het ergste was wel dat zij hun eigen zonen en dochters als offer aan hun god verbrandden. (Deuteronomium 12:31)

Als we het verhaal van Abraham en Isaak kunnen lezen als een actueel, knap verteld emotioneel protest tegen het kindoffer, krijgt het verhaal een geheel nieuwe betekenis.
Pas dan kunnen we gaan inzien dat dit verhaal behalve een ‘nee’ tegen het kindoffer ook een ‘ja’ bevat. Het ‘ja’ betreft het ‘luisteren’ van Abraham,  nadat hij bij zijn naam genoemd is.

Over dat ‘luisteren’ zullen zich overigens twee heel verschillende opvattingen ontwikkelen binnen de joodse cultuur. De ene stroming zal dat uitleggen als onvoorwaardelijke gehoorzaamheid aan de wetten van Mozes. De andere stroming zal het uitleggen als een luisteren met het hart, als een totale openheid, waardoor een ander soort ‘verstaan’ van de werkelijkheid mogelijk is, waardoor zelfs ‘het koninkrijk op aarde’ zichtbaar wordt. Die tweede stroming zal onder andere uitmonden in de gnostiek.
Die tweede stroming is overigens altijd binnen de joodse religieuze traditie blijven bestaan, tot op de dag van vandaag, ook al heet ze daar niet gnostisch.