Vragen 'naar het vanwaar en waarheen van ons leven

Wat kunnen wij weten, wat moeten wij doen en wat mogen wij hopen, luidt de formulering van Kant. Het gaat om de vragen 'naar het vanwaar en waarheen van ons leven, naar onze eigenlijke identiteit, naar de herkomst van het kwaad in de wereld en niet in de laatste plaats die naar het waarom en waartoe van onze aanwezigheid hier, de vraag dus naar de zin en de bestemming van ons bestaan of ook van de werkelijkheid als geheel'. Over de zin van het leven wordt verschillend gedacht in onze pluralistische maatschappij. Volgens positivistische filosofen gaat het om een vraag waarop geen antwoord mogelijk is, en die in de wetenschap daarom geen plaats heeft. Van Wittgenstein stamt de bekende stelling; 'De oplossing van het probleem van het leven merkt men aan het verdwijnen van dit probleem'. 

Freuds stellingname gaat in deze richting. Vele psychotherapeuten zijn hem daarin gevolgd. Indien men zin moet géven aan zijn leven, heeft dat van zichzelf blijkbaar geen zin. 'Zingevingsproblematiek' is niet alleen een lelijk woord, maar ook een bedenkelijke term. Indien het leven als zinvol wordt ervaren hoeft er geen zin aan gegeven te worden, het hééft zin. Zingeving is een woord voor een buitenstaander die ertegenaan kijkt, maar er niet in zit. Zin is een nevenproduct, wellicht zelfs een essentieel nevenproduct. De uitspraak van Kónradf dat men de vraag van de zin van het leven beantwoordt met zijn levensloop, is voortreffelijk.

Meer van alles waar we in het westen vaak al te veel van hebben, zal ons niet brengen bij de zin van het leven. 'Mensen geloven in hun leven oprecht dat zij bijna voldoende hebben van alles wat zij wensen. Een klein beetje meer en zij zijn er, en voor altijd tevreden.' Het is een illusie te denken dat daar de zin van het leven gevonden kan worden. Dit wordt geciteerd door Keren (1996) uit een boek van Timothy Mitter met de pakkende titel: How to want what you have. Te willen wat je hebt, wat je bent, amor fati, is een deel van de zin van psychotherapie. Uiteraard bedoel ik dan in onze westerse situatie niet zozeer de materialia als wel wat er op je weg komt en wat je er ooit zelf hebt aangericht. Deze amor fati maakt deel uit van het noodzakelijke rouwproces van iedere psychotherapie.

Geloven in/hopen op een uiteindelijke zin moet worden gedragen door een gemeenschappelijk verlangen en het vertrouwen dat er ook iets van gerealiseerd kan worden. Daarover bestaat in onze pluriforme maatschappij geen eensgezindheid en cliënt en psychotherapeut hoeven het er ook niet over eens te zijn. Uiteindelijke zin is geen zaak van weten sensu stricto. Ook in godsdienstig perspectief is de zin van het leven bij voorkeur niet iets dat komt ondanks en bovenop een zinloos bestaan. Maar als God de uiteindelijke zin is van het bestaan, is Hij dat ook vanaf het begin ervan. Het gehele leven kan daardoor een bepaalde kleur krijgen: de situatie is bij voorbeeld nooit hopeloos. Tenslotte is de zin dan al gegarandeerd. Ook voor de duizenden slachtoffers van een overstroming in Bangladesh of voor een dubbel gehandicapt kind in Europa. Allen staan geschreven in de palm van Gods hand. Dat geloof en dat basale vertrouwen is niet aan alle mensen gegeven.

Christelijke waarden

Zijn christenen meer, beter of gewoon anders?

Zijn christenen meer, beter of gewoon anders? Ze tonen hun originaliteit (moeten ze tonen) vooral op vier vlakken: in hun sociaal engagement (christelijke sociale bewegingen, de eigen vakbond, het ziekenfonds...), in het onderwijs, in hun eigen aanvoelen van de werkelijkheid, door hun geloof in een Levende: de verheerlijkte Christus.

Niemand kan ontkennen dat levensbeschouwelijke keuzes een steeds kleinere rol spelen in het maatschappelijk leven. Het is een algemeen verschijnsel. Maar voor een christelijke organisatie is die levensbeschouwelijke verbleking niet het grootste gevaar. Het zijn veeleer de groeiende overheersing van een bureaucratische mentaliteit en van een louter instrumenteel denken die de christelijke boom dreigen te overgroeien. Zijn christelijke inworteling moet zijn levenssappen blijven doordringen. Ook voor christelijke instellingen moet het duidelijk zijn, en ze kunnen het andere duidelijk maken, dat het een illusie is te denken dat men kan leven en werken zonder geheugen en traditie. Tot op vandaag is onze hele cultuur doordesemd van waarden die in oorsprong joods-christelijk zijn. 

Niet de minst belangrijke is de bijzonderheid, het unieke karakter van elke menselijke persoon, en tegelijk het feit dat hij gevat is in een netwerk van relaties met dingen, mensen en God. Christenen leggen eigen accenten in algemeen-menselijke waarden. Dat is hun originaliteit. Ze speelt haar rol in de dialoog (de 'concurrentie') met andere instellingen. Maar ze brengen ook specifiek christelijke waarden aan bod die men niet terugvindt in het humanisme. Denk aan de evangelische zaligsprekingen, aan de waarde van vergiffenis - zevenmaal zeventig keren - en de oproep om ook vijanden lief te hebben.

De 'meerwaarde' van katholieke scholen bestaat niet in de hoge kwaliteit van hun onderwijs die hun waarmerk heet te zijn, maar in hun eigen pedagogisch project. Een wezenlijk element is het streven naar een omvattende en inclusieve benadering van de werkelijkheid. Men houdt het niet bij de vragen naar 'wat' en 'hoe'. In de eerste plaats komt de 'waarom'-vraag. De godsdienst drukt deze door naar de vraag naar het 'ultieme waarom'. Dat geldt ook voor het universitair onderwijs. Wetenschap en onderzoek zijn pas af als ze met de 'waarom'-vraag hebben geworsteld.

De diepste originaliteit

Men zegt soms dat de christelijke levensbeschouwing een vrijblijvende precisering van de roeping van alle mensen is. Hoe je deze algemene roeping invult, hangt af van waar je geboren bent, je karakter, je ouders en voorouders. Wie zo ziet, beschouwt het christendom als één mogelijke invulling naast het jodendom, de islam, het boeddhisme, de vrijzinnige levensbeschouwing. Maar het christendom is niet zomaar een variant van de algemeen menselijke religie.

Het christendom wijkt in essentie af van andere godsdiensten en levensbeschouwingen door zijn grondvesting in het geloof dat God op een gegeven moment in de geschiedenis in de gestalte van een mens is verschenen. Daar ligt ook de moeilijkheid. Hoe kunnen goddelijke dingen zo klein zijn en gesitueerd in tijd en ruimte? Zo is het gebeurd: God en mens die onverdeeld en onvermengd samenkomen in de figuur van Jezus. Het is de openbaring van God in een mens die zo totaal nieuw en onuitgegeven is waar het christendom zijn diepste originaliteit aan te danken heeft.

Er zijn oprechte humanisten die de figuur van Jezus loskoppelen van zijn boodschap. Ze zien hem als een begenadigd medium van een hoogstaande menselijke wijsheid waar ook zij een boodschap aan hebben. Maar christenen zeggen: voor ons gaat het niet over een boodschap, maar over een boodschapper. De Boodschapper (met hoofdletter) die zich heeft doen kennen als 'de weg, de waarheid en het leven'.

Christelijk hopen en dromen

Christenen zijn mensen die aanvoelen dat er meer aan de hand is dan men in de eerste plaats kan ervaren. Ze willen voorbij de ervaarbare waarheid doordringen naar het mysterie achter het alledaagse. De uiteindelijke waarheid is meer dan wat je onder woorden kunt brengen. Dé waarheid komt op mij af.

Christenen hopen en dromen van een betere, een ideale wereld. Ze hongeren naar een wereld met een overvloed aan gerechtigheid: meer gerechtigheid dan nodig is voor een goed functionerende samenleving. Het christendom is geen louter systeem is van normen en waarden. Het spiegelt zich aan een levende persoon: Christus. Iedereen beseft dat het navolgen van een persoon meer kracht en bezieling losmaakt dan het volgen van een normen- en waardencodex. Het christendom huldigt ook een moraal van de overvloed: de overvloedige liefde. De naastenliefde van christen verschilt van die van andere mensen. Door in de ogen van de naaste niet alleen een evenbeeld van zichzelf te zien, maar ook het gelaat van Christus, is hun solidariteit met de medemens anders en persoonlijker gemotiveerd.

Wie overtuigd is van het belang van de waarden die hij hoog schat - van hun 'meerwaarde - , wil ze ook op het publieke forum tot hun recht brengen. Christenen weten dat ze dit aan hun geloof verplicht zijn. Maar hoe sterk ook hun overtuiging, ze blazen niet hoog van de toren. Hun manier van doen kan men samenvatten in het evangelisch beeld van de gist in het deeg. Gist werkt bescheiden. Ze weten zich verplicht om te werken als gist, ook nog vóór het deeg erom vraagt.