Uit het Evangelie naar Lucas:

9 Met het oog op sommigen die zichzelf rechtvaardig vinden en anderen minachten, vertelde hij de volgende gelijkenis. 10 ‘Twee mensen gingen naar de tempel om te bidden, de een was een farizeeër en de ander een tollenaar. 11 De farizeeër stond daar rechtop en bad bij zichzelf: “God, ik dank u dat ik niet ben als de andere mensen, die roofzuchtig of onrechtvaardig of overspelig zijn, en dat ik ook niet ben als die tollenaar. 12 Ik vast tweemaal per week en draag een tiende van al mijn inkomsten af.” 13 De tollenaar echter bleef op een afstand staan en durfde niet eens zijn blik naar de hemel te richten. In plaats daarvan sloeg hij zich op de borst en zei: “God, wees mij zondaar genadig.” 14 Ik zeg jullie, hij ging naar huis als iemand die rechtvaardig is in de ogen van God, maar die ander niet. Want wie zichzelf verhoogt zal vernederd worden, maar wie zichzelf vernedert zal verhoogd worden.’

De erfgenamen van het koninkrijk van God

Twee mensen worden ons voor ogen gesteld. Het zijn twee ‘typen’, d.w.z. ze staan voor twee ‘soorten’ mensen. Zulke ‘typische’ tweetallen kom je vaker tegen in de Schrift. Ze zijn pedagogisch-didactisch bedoeld. Ze zijn vaak elkaars tegenbeeld en in hun onderlinge interactie, betrokkenheid beelden ze iets wezenlijks af, dat in ieder mens zit.

Ze zijn elkanders tegenpool, maar we moeten ze dus niet tegen elkaar uitspelen / wegstrepen, maar beseffen dat ze samen de ‘hele mens’ zijn. De mens is een tweeling, heeft in zich tegengestelde tendenzen, twee gezichten soms: een binnen- en een buitenkant, een primaire persoonlijkheid en een verborgene eronder, die vaak erg sterk met die ander contrasteert… een lieve kant, maar ook een kwaaie kant: afin noem maar op: Animus.. Anima.

Een gelijkenis brengt die innerlijke dubbelheid in de mens onder woorden door ze naar buiten te brengen en in twee personen vorm te geven. Twee typen, anti-typen…. En door ze ze zo tegenover elkaar te zetten kun je de interne spanning waarin ieder mens met zichzelf staat aan de orde stellen. Kaïn en Abel; Jakob en Ezau; een vader had twee zonen…twee moordenaars naast Jezus aan het kruis… Als je ze op elkaar betrekt onhullen al deze tweetallen iets essentieels over de mens.

In deze gelijkenis zijn het twee mensen uit het leven gegrepen. De hoorders van Jezus zagen het allemaal meteen voor zich, met bijpassend waardeoordeel: De rechtvaardige bij uitnemendheid en de onrechtvaardige bij uitstek, de farizeeër en de tollenaar.

Als die elkaar tegenkomen op straat, dan zou dat nooit tot een ontmoeting leiden. Met een grote boog zou de farizeeër om de tollenaar heen lopen en de tollenaar: die ziet de farizeeër als tolplichtige.. belastingbetaler.

Jezus laat ze samenkomen in deze gelijkenis. Hij neemt ze daarvoor uit het gewone leven en zet ze in de tempel.

             “Twee mensen gingen op naar de tempel om te bidden..”

U kent het gebouw wel met z’n beroemde driedeling: de voorhof (daar mocht iedereen nog komen), het heilige (waar enkel priesters waren toegelaten) en het ‘heilige der heiligen’, waar enkel de hogepriester kwam eenmaal per jaar op de grote verzoendag..

Eigenlijk een zeer eigenaardig gebouw. In zijn architectuur alleen al onderstreept het de oneindige afstand tussen God en mens. Het is dat de hogepriester nog één keer het allerheiligste betreden mag, zij het onder veel voorzorgsmaatregelen, plichtplegingen en zoenoffers, want anders zou je geneigd zijn te zeggen: God en mens.. never the twain shall meet.

Ookal hoort men tot het volk van God, het verbondsvolk, Israel, dan nog kan men niet zómaar tot God naderen. grote delen van de thora onderstrepen juist dàt. Het heilige is heilig, apartgezet.. gedeeltelijk taboe.. een mens kan daar niet zomaar binnentreden.. Daar is God…

Behoedt uw voet, wanneer gij naar des HEREN huis gaat, zegt ook de overigens zo relativerende Prediker.

De Farizeeër

Welnu, als de farizeeër deze heilige ruimte binnenkomt, overvalt hèm geen verlegenheid. Hij kent geen aarzeling, hij ‘behoedt zijn voet niet’; hij houdt zijn voet niet in, neen hij stapt stevig door en betreedt de gewijde grond alsof het zijn eigen is. Hij voelt zich daar thuis. Hij is daar met recht en reden en mag daar ook zijn.

Met een gerust hart kan hij de woorden van psalm 24 in de mond nemen. Zijn handen zijn rein en zijn hart is zuiver, valsheid en bedrog kent zijn ziel niet.. Recht is zijn weg, en rechtlijnig zijn gedachten.

Hij vast, niet eenmaal per week, neen tweemaal, en het surplus is voor de zonden van het volk. Hij geeft tienden niet enkel van het belastbaar inkomen, neen, van al zijn inkomsten. Aftrekpostjes wìl hij niet eens kennen. De armen moeten geholpen worden, royaal. Daarop moet je niet beknibbelen.

Welk een nobel mens. Handel en wandel, leer en leven zijn bij hem één. Hier is echt een rechtvaardige, een tsaddiek, een mens, die zichzelf rein heeft bewaard van de wereld, een mens zonder blaam of smet, zuiver van hart en handen, puur van ziel…

 … zij het, dat heel zijn lofrede onder een verkeerd voorteken staat… Ze begint met:

Heer, ik dank u dat ik niet ben zoals de andere mensen..

Hij is anders, béter dan de andere mensen. Hij zondert zichzelf af van de rest van de mensheid, daar heeft hìj niets mee van doen, daar wil hij ook niets mee van doen hebben. Daarom heet heet hij ook farizeeër, afgescheidene.

Zelfverheffing is de bekoring bij uitstek voor mensen, die van zichzelf weten dat ze goed zijn en goed doen. En dat is ook zo, ze doen goed, ze zijn goed. Zelfverheffing: dat is verbreking van de band met de naasten, de medemensen, de mindere broeders… En natuurlijk nìet openlijk als deze farizeeër… Neen, je mag het van jezelf nog niet eens weten… Maar je weet het wel.

Hoe was het ook al weer: Een gelijkenis stelt openlijk aan de orde wat zich in de binnenkamer van een mensenhart afspeelt.

De farizeeër brengt zijn eigen rechtvaardigheid mee, wanneer hij in de tempel komt..

Maar juist daarom moet hij die straks verlaten zonder rechtvaardiging.

Op het moment, dat je zegt ‘Ik ben rechtvaardig’, schrijft Elie Wiesel,
precies op dat moment, ben je het niet meer.

Daarom gaat hij heen gelijk hij gekomen is: even rechtvaardig in zichzelf, maar even ongèrechtvaardigd door God.

Dat we niet in de fout moeten vervallen deze farizeeër tot prototype van alle vrome joden te maken spreekt, hoop ik, voor zich…

De Tollenaar

En dan is er die tweede man, die tweede mens, die opgaat naar de tempel. De tollenaar. Hij voelt zich helemaal nìet op zijn gemak, daar in die tempel. De farizeeër zag hem vanuit zijn ooghoek en breidde spontaan zijn gebed uit met een sneer in de richting van de tollenaar.. Heer ik dank u dat ik niet zo ben als al die andere boeven van mensen, of zoals die tollenaar daar.. In de tempel, waar de farizeeër kind aan huis lijkt te zijn en de tollenaar zich een vreemdeling voelt, hier is de farizeeër superieur.

En hij heeft natuurlijk groot gelijk, de farizeeër, zoals hij altijd gelijk heeft. Wat die tollenaar wel niet allemaal deed, afgrijselijk voor een rechtgeaard en vrome burger. Hij heulde met de vijand, hij was fout, een zwarte, hij perste de mensen af, hij profiteerde schaamteloos van zijn positie.. en wat het ergste was.. hij leefde royaal van… mìjn… geld.

 Onverdragelijk, zo’n vent.

 Die heeft hier toch niets te zoeken in Gods huis.

 Hij mag hier niet eens zijn. Hoe was het ook al weer, psalm 24:

 Wie mag de berg des HEREN beklimmen,

 wie mag staan in zijn heilige stede?

           Die rein is van handen en zuiver van hart,

             die zijn ziel niet op valsheid richt,

             noch bedrieglijk zweert..

Welwel.. eruit met die tollenaar. Hij vloekt alleen al door zijn aanwezigheid daar met de heiligheid van de tempel. De verachting van de farizeeër is begrijpelijk en terecht..

… op één punt na, dat is op het punt van de rechtvaardiging.

Daar gaat de rechte lijn van denken van de farizeeër niet op.

Zonder rechtvaardigheid was de tollenaar tot de tempel gekomen. Gèrechtvaardigd keert hij terug naar huis…

Hij had niets te zoeken in de tempel.. maar toch kwam hij daar iets zoeken. En aan zoeken is in de bijbel een belofte verbonden: Zoekt en gij zùlt vinden..

Verder dan de ingang brengt hij het niet. Hij staat van verre.. maar hij is in Gods huis

En daar woont God zelf, daar wordt zijn heil verkregen..

De tollenaar beseft, dat hij geen recht heeft, geen gelijk, geen voet om op te staan. Hij heeft ook geen gebed meer overgehouden.. Heer, wij weten niet wat wij bidden zullen.. Daar is enkel nog die kreet, uit de diepten der ellende: O God, wees mij zondaar genadig.

Hij heeft niets anders in te brengen bij God, dan zijn schuld. Zijn hele lichaam onderstreept dit als het ware. In plaats van zijn handen omhoog te heffen als een gewone bidder, slaat hij zich er mee op zijn borst. In plaats van zijn ogen opwaarts naar de hemel te heffen, slaat hij ze neer.

Toch… diep verscholen onder de belijdenis van zijn schuld klinkt de belijdenis van zijn geloof.

Dàt hij nog bidt, is daarvan het bewijs. Dàt hij dan toch nog naar de tempel is gegaan, is daarvan het teken. Hij vertrouwt zich toe aan God, volledig, Hij geeft zich over op genade of ongenade levert hij zichzelf uit aan God, en als dat geen geloof is, weet ik het niet meer.

De genade waaraan de tollenaar zijn leven hier ophangt, waar van zijn leven dan ook echt afhangt, met die genade is iets bijzonders aan de hand…

In ons rechtsysteem, is genade een correctie van het recht in onduidelijke gevallen of bedoeld om ongewenste implicaties van het vonnis te voorkomen, denkt u maar aan ‘gratieverlening’. Gods genade echter is iets anders, het is geen mindere vorm van recht, maar integendeel het hoogste recht.

Want als God deze zondaar genadig is, dan doet Hij hem tegelijk recht

Dat recht heet hier dan wel ‘genade’, maar het is toch wel degelijk recht. Deze gelijkenis doet ons dat voelen, meer dan dat ze het beredeneert, want zeg nou zelf: Als wij deze gelijkenis horen, dan getuigt onze geest a.h.w. met Gods geest, dat God geen onrecht doet, als Hij genadig is en deze ellendige zondaar aanneemt en de eigendunkelijke farizeeër ledig heenzendt.

Deze gelijkenis doet ons voelen, dat genade het hart en de kern van het recht is, het hoogste recht. Gods recht is verrassend, verfrissend, levenschenkend. Gods recht is in zijn hoogste ontplooiing, juist genadig.

Gods recht geschiedt op een manier waarop wat wij recht en billijk noemen…. wordt gestuit en in zijn beperkte baan wordt teruggewezen. Dat is wat de farizeeër niet begrepen had.

Hij meende dat het begrip ‘rechtvaardig’ bestond in het maken van een optelsom van goede eigenschappen en daden… Hij had niet door dat God ècht alleen maar het hart aanziet, d.w.z. peilt wat er in de mens is, ten diepste en dàt laat doorwegen in zijn eeuwig oordeel.

En dan kan een hart dat zo klein is als een ootje --  ootmoedig -- omdat het weet dat de optelsom van al het goede bepaalt niet zo spectaculair zal zijn…. en dat hart doet dat pijn, dat dat zo is… maar zo is het…. zo’n hart peilt God en zulk een mens zendt God gerechtvaardigd naar huis, d.w.z . terug het leven in.

We begonnen met te zeggen dat deze beide uitersten, typen zijn van de ene mens. Iets van beiden hebben wij allemaal in ons. Twee zielen wonen in ons, twee strevingen drijven ons, van buiten zijn we niet wie we van binnen zijn en van binnen zijn we ook niet altijd zo blij met onszelf.

Maar waar het opaan komt, zo leert ons deze gelijkenis, is dat wij

a. eerlijk zijn ten opzicht van onszelf (zelfkennis) en b. ons niet verheffen boven anderen en

c. dat wij nog iets van God verwachten (Godskennis). Deze elementen maken van het meest verloren leven een hoopvol gebeuren.