Antiochus brengt zeven broers om met hun moeder

2 Makkabeeën VII 1-41 - Antiochus doet zeven broeders ombrengen met hunne moeder

1 Ook zeven broers werden aangehouden, samen met hun moeder, en op bevel van de koning sloeg men ze met stokken en riemen om ze zo te dwingen het verboden varkensvlees te eten. 2 Een van hen vroeg de koning namens hen allemaal: ‘Wat verlangt u van ons en wat wilt u van ons leren? Wij zijn eerder bereid om te sterven, dan de leer van onze voorvaderen te overtreden.’ 3 Woedend gaf de koning het bevel om pannen en ketels heet te stoken. 4 Zodra die gloeiend waren, liet hij hun woordvoerder de tong afsnijden, de huid van het hoofd afstropen en zijn handen en voeten afhakken voor de ogen van zijn broers en zijn moeder. 5 Toen liet hij hem, geheel verminkt maar nog levend, naar het vuur brengen en in de pan braden. Terwijl de walm uit de pan zich ver verspreidde, moedigden de overige broers en hun moeder elkaar aan om heldhaftig te sterven. Ze zeiden: 6 ‘God de Heer ziet op ons neer en zal zich zeker over ons ontfermen, zoals Mozes het verklaard heeft in het lied waarin hij openlijk getuigt: “Hij zal zich over zijn dienaren ontfermen.” ’

7 Nadat de eerste zo gestorven was, ging men de tweede folteren. Zij stroopten de huid met haren en al van zijn hoofd en vroegen hem: ‘Wil je eten in plaats van deel voor deel over heel je lichaam gepijnigd te worden?’ 8 Hij antwoordde in zijn moedertaal: ‘Nee!’ Daarom kreeg ook hij dezelfde martelingen te verduren. 9 Alvorens te sterven zei hij nog: ‘Jij, ontaarde boosdoener, je ontneemt ons nu wel het leven, maar de koning van de wereld zal ons, die voor zijn Wet sterven, opwekken voor een eeuwig leven.’
 
10 Na hem werd de derde gemarteld. Op verzoek stak hij onmiddellijk zijn tong uit en onverschrokken bood hij ook zijn handen aan. 11 Fier zei hij: ‘Van de hemel heb ik ze gekregen, maar omwille van Gods leer doe ik er graag afstand van, in de hoop ze eens van Hem terug te krijgen.’ 12 Zelfs de koning en zijn gevolg waren verbaasd over de moed van de jonge man, die ondanks de pijnen niet kreunde.
 
13 Toen deze gestorven was, pijnigden en folterden ze de vierde op dezelfde wijze. 14 De dood nabij zei hij: ‘De dood door de handen van mensen wordt begerenswaardig door de hoop die God ons geeft; dat Hij ons weer laat opstaan. Maar voor u zal er geen opstaan zijn om te leven.’
 
15 Vervolgens haalde men de vijfde en martelde hem. 16 Hij vestigde zijn ogen op de koning en zei: ‘Ofschoon u een sterfelijk mens bent, hebt u de macht om met de mensen te doen wat u wilt. Maar denk niet dat God ons volk in de steek laat. 17 Heb maar geduld, dan zult u er getuige van zijn hoe zijn geweldige kracht u en uw nakomelingen zal kastijden.’
 
18 Na hem bracht men de zesde. Stervende zei hij: ‘Maak u geen illusies; wijzelf zijn de oorzaak van ons lijden; omdat wij tegen onze God hebben gezondigd gebeuren deze verbijsterende dingen. 19 Maar verbeeld u niet, dat u ongestraft blijft, nu u het gewaagd hebt de strijd met God aan te binden.’
 
20 Buitengewoon bewonderenswaardig was de moeder en haar nagedachtenis verdient in ere te blijven. Zij zag haar zeven zonen op één dag sterven, maar hield moedig stand, omdat zij op de Heer vertrouwde. 21 Bezield met edele gevoelens moedigde zij ieder van hen in hun moedertaal aan. Haar vrouwelijke gevoeligheid hardde ze met mannelijke moed en ze sprak tot hen: 22 ‘Ik weet niet hoe jullie in mijn schoot gevormd zijn; niet ik heb jullie de levensadem geschonken, niet ik heb de bestanddelen waaruit ieder van jullie bestaan tot een harmonisch geheel geordend, 23 maar de schepper van de wereld: Hij bewerkt het ontstaan van de mens, zoals Hij van alles de oorsprong is. Hij zal jullie in zijn barmhartigheid de levensadem teruggeven, omdat jullie omwille van zijn leer jezelf nu niet sparen.’ 

24 Antiochus dacht dat de vrouw hem minachtte en hij verdacht haar van beledigende taal. Daarom trachtte hij haar jongste zoon, de enige die nog in leven was, niet alleen met vermanende woorden over te halen om de voorvaderlijke zeden te verloochenen, maar hij beloofde ook onder ede, dat hij hem rijk en gelukkig zou maken, dat hij hem zou opnemen onder zijn vrienden en hem het beheer van staatszaken zou toevertrouwen. 25 Omdat de jongen daar in het geheel geen aandacht aan schonk, riep de koning de moeder en spoorde haar aan de jongeman aan zijn verstand te brengen dat het om zijn welzijn ging. 26 Omdat hij er bij haar met klem op aandrong, stemde zij er ten slotte in toe haar zoon te overtuigen. 27 Zij boog zich naar hem toe en de spot drijvend met de wrede despoot, zei ze tegen hem in hun moedertaal: ‘Kind, heb medelijden met mij. Ik heb je negen maanden in mijn schoot gedragen, je drie jaar aan mijn borsten gevoed, je gekoesterd en opgevoed tot de jongen die je nu bent. 28 Ik smeek je, mijn kind, kijk naar de hemel en de aarde met alles wat ze bevatten en bedenk dat God dit niet gemaakt heeft uit iets wat al bestond en dat ook de mens op dezelfde wijze is ontstaan. 29 Wees niet bang voor die beul, maar toon je je broers waardig en aanvaard de dood, dan zal ik door Gods ontferming jou en je broers terugkrijgen.’
 
30 Nauwelijks had zij dit gezegd, of de jongen riep uit: ‘Waar wacht u op? Ik gehoorzaam niet aan het bevel van de koning: ik gehoorzaam aan wat de leer beveelt, die door Mozes aan onze voorvaderen gegeven is. 31 U bent de oorzaak van heel de rampspoed die de Hebreeën treft, maar u zult niet ontkomen aan de hand van God. 32 Het is waar dat we lijden door onze eigen zonden; 33 maar al toont de levende God een ogenblik zijn woede door ons te tuchtigen en terecht te wijzen, toch zal Hij zich weer met zijn dienaren verzoenen. 34 Maar jij, gemene schurk, de slechtste onder de mensen, jij hebt geen reden om trots te zijn en je te vleien met ijdele verwachtingen, nu je de hand slaat aan Gods dienaren; 35 je bent het oordeel van de almachtige en alziende God nog niet ontlopen! 36 Na een kortstondig lijden is aan mijn broers krachtens Gods verbond het eeuwig leven ten deel gevallen; maar jij zult voor je hoogmoed bij het oordeel van God je verdiende straf ontvangen. 37 Evenals mijn broers geef ik mijn lichaam en leven prijs uit eerbied voor de leer van onze voorvaderen, en ik smeek God dat Hij zich spoedig over onze natie ontfermt en dat Hij jou door kwellingen en plagen dwingt te bekennen, dat Hij alleen God is. 38 Moge door mij en mijn broers de woede van de Almachtige, die terecht tegen heel onze natie is ontbrand, bedaren.’
 
39 Gegriefd door deze belediging en in woedende razernij, liet de koning de jongen nog wreder martelen dan de anderen. 40 Zo stierf ook hij met een rein geweten en in groot vertrouwen op de Heer. 41 Na haar zonen stierf ten slotte ook de moeder. 42 Hiermee is genoeg gezegd over de offermaaltijden en de buitensporige wreedheden.

Het kwaad in het overtreffende trap

Het boek 2Makkabeeën (rond 100 v. Chr) heeft de neiging te overdrijven. Allerlei elementen zijn hier samengevoegd tot een gruwelijk gedeelte. Het is goed om te overwegen of we dit kwaad in het kwadraat wel voor willen lezen. Maar waar zijn we als het kwaad niet aan de orde willen stellen? De moeder die moet toezien hoe al haar zeven zonen één voor één worden afgeslacht, doet me denken aan dat kleine bordje. Het staat buiten de loop, uiterst links van de huidige uitgang van Birkenau (Auschwitz II). Er staat te lezen dat in de barak die op deze plek stond zwangere vrouwen apart werden gehouden. Hier moesten ze eerst bevallen. Dan werd eerst het kind en daarna de moeder gedood. Het kwaad is van alle tijden. 2Makkabeeën 7:4 gebruikt zelfs speciale werkwoorden als technische termen voor de gruwelijkste daden.

De zeven zonen

Een zevental komen we in de Vroeg-Joodse literatuur vaker tegen. 1Henoch 10 (315 v. Chr.) beschrijft eerst vier en later zeven heilige wachters als bedienden en gezanten van de hemelse Koning. In Hemelvaart van Mozes 9 (10-30 n. Chr.) wordt gesproken over de verwachting van de komende Taxo, die met zijn zeven zonen zijn bloed zal geven voor de Heer. Hier is een zevental met hun moeder. Dat maakt het verhaal des te aangrijpender.

Het doen van de Thora

Ze zijn gegrepen omdat ze geen varkensvlees willen proeven. Van de dwang om te eten is pas in vers 7 sprake. In vers 1 gaat het mogelijk slechts om het aanraken van varkensvlees. Ze weigeren. Nu worden ze zelf gebraden. En dat allemaal om een varkenskarbonaadje? Is het werkelijk de wil van God dat mensen daarvoor moeten sterven? Er zijn er die voor zwaarderwegend lijkende verleidingen zijn bezweken. Het is goed om hier bij stil te staan. De gedachte dat het Jodendom een hoge mate van wetticisme kende, is wijd verbreid. Zeer ten onrechte! In de geschriften van de Tenach en het vroege Jodendom komen we een andere vorm van omgaan met de Thora tegen, dan ons vaak geschetst is vanuit kinderbijbels en preekstoelen. Gehoorzame daden staan in dienst van het geloof in God die de rechtvaardige beloont. De weigering om varkensvlees aan te raken heeft alles te maken met het doen van gehoorzaamheid, met geloofsvertrouwen. Het is vanwege diezelfde gehoorzaamheid aan de HEER dat Daniël weigert te buigen en deze moeder met haar zonen liever sterft, dan de Thora ongehoorzaam is. Dat is het adagium van deze geschriften: leven is alleen maar mogelijk in de Thora, anders is het beter om te sterven.

Sterven voor iets

Waar Daniël bereid is te sterven vanwege trouw aan de Thora, worden er in 2Makkabeeën 6 en 7 daadwerkelijk mensen omgebracht. Dat brengt een nieuwe element in: het sterven dient een hoger doel. Het dient het in stand houden van de Thora. Daarmee worden de zeven broers, net als Taxo en zijn zonen en de heilige wachters, een soort heilsfiguren. De zeven broers worden namelijk, analoog aan het Bijbelse adagium van de laatste die de eerste wordt, gaandeweg steeds indrukwekkender in hun houding en verweer. Waar de eerste zoon in vers 2 nog spreekt over de wetten van onze voorvaderen en je nog aan nationalistische gevoelens kunt denken, brengt de tweede zoon een belangrijke verdieping aan: de wetten van de vaderen zijn de wetten van de Koning der wereld. Ze doen daarin denken aan Jesaja’s lijdende knecht des HEREN. De laatste broer spreekt in vers 37 en 38 zelfs de wens uit dat door het sterven van “mij en mijn broers de toorn van de Almachtige, die terecht tegen heel ons volk is ontbrand, bedaren mag.” Via de weg van ellende, beproeving en dood komt het tot overwinning. Het is daarom dat de herinnering aan dit hoofdstuk in Hebreeën 11:35-38 een plek gekregen heeft.

Opstanding van het lichaam

Uit dit alles blijkt dat de dood van Joden tijdens de verdrukking onder Antioches IV Epifanus (regeerde van 175-164 v. Chr.) duidelijk invloed heeft gehad op het denken over leven na de dood, gedachten die in het Nieuwe Testament terugkomen. Meerdere opvattingen ontstonden. Volgens de één moet je er voor werken, volgens de ander moet je bepaalde kennis verwerven. 1Henoch 102-104 spreekt over de opstanding van de  menselijke geest, Wijsheid 2 en 4 en 4Makkabeeën over de onsterfelijkheid van de ziel en Jubileeën 23:11 over opname van de geest in de hemel. Waar die voorstellingen meer Hellenistisch te duiden zijn, is de notie van 2Makkabeeën 7 meer hebreeuws. Een hoofdstuk eerder geeft Eleazar trouwens nog het traditionele geloof in een schaduwachtig voortbestaan in het dodenrijk weer in 2Makk.6:34. Het is dus uniek dat dit hoofdstuk spreekt van de opstanding van het lichaam. De voorstelling van één of andere vorm van eeuwig leven na de dood vind je nauwelijks in de Tenach. Voortbestaan zag men zich in de Tenach alleen in het nageslacht. In latere gedeelten, zoals Daniel 12:2, komen we de gedachte aan een leven na de dood wel tegen. 2Makkabeeën 7 is echter heel uitgesproken. De gemartelde broers gaan overduidelijk uit van een opstanding van het lichaam, in de vorm zoals we die later ook bij Paulus tegenkomen. De tweede zoon ziet een groot contrast tussen het lot van de broers met hun moeder en het lot koning Antiochus. Als stervende martelaar is hij zelfs gelukkiger dan de zogenaamd succesvolle koning. Het is daarom goed om bij vers 9 ‘daarom ontneemt ons nu wel het leven’ te bedenken dat dit ‘ontnemen’ de notie van ‘bevrijden’ heeft.

Koning der wereld

Zo staan in dit gedeelte de eerste twee broers met hun moeder voor een keuze. Ze weigeren te buigen voor de eisen van koning Antiochus, voor de macht in het kwadraat, maar kiezen voor gehoorzaamheid aan de Koning der wereld. In het vaste vertrouwen dat die Koning zich over zijn dienaren zal ontfermen (6) en hen op zal wekken tot eeuwig leven (9) verwisselen ze het leven.