De geschiedenis van Susanna

Daniël XIII 19-23 - Susanna door twee oude boeven verzocht

Even een woord vooraf bij deze aflevering:

Dit is een apocrief bijbelboek - Apocrief is een term waarmee bepaalde boeken worden aangeduid die aanspraak maakten om als onderdeel van de Bijbel te worden beschouwd, maar niet in de canon van de Bijbel zijn opgenomen. Met name in katholieke kringen wordt een aantal van deze boeken deuterocanoniek genoemd, dat wil zeggen ‘in tweede instantie aan de canon toegevoegd’. Protestanten beschouwen al deze boeken apocrief.

Het nu aangehaalde apocrief gedeelte vertelt het verhaal van een mooie en kuise vrouw die ten onrechte beschuldigd wordt van overspel. Tijdens het baden wordt Susanna begluurd door twee oude rechters, die van haar eisen „doe onze wil en zijt bij ons”. Susanna weigert, en wordt hierop door de twee beschuldigd van overspel - een zonde die bestraft diende te worden met de dood.

Susanna wordt door de rechters ter dood veroordeeld. Op het moment dat zij wordt weggevoerd, staat een jongeling op met de naam Daniël. Hij ontfutselt de rechters tegenstrijdige getuigenissen, waarop niet Susanna maar de twee oude mannen worden gedood.

Het verhaal is veelvuldig uitgebeeld in de beeldende kunst, onder meer door Van Dijck, Tintoretto en Rembrandt. Voor veel schilders zal 'Susanna' een geliefd thema zijn geweest omdat het ze een legitieme mogelijkheid bood een vrouwenlichaam uit te beelden.

In het Hebreeuws betekent de naam Susanna 'lelie'.

Derde aanhangsel aan het boek van de profeet Daniël

1 Daar was een man woonachtig te Babylon, wiens naam was Jojakim.
 
2 Die nam een vrouw genaamd Susanna, een dochter van Chelkias, welke zeer schoon was, en de Here vrezende.
 
3 Want hare ouders waren rechtvaardig en hadden hun dochter onderwezen naar de wet van Mozes.
 
4 En Jojakim was zeer rijk, en hij had een hof nabij zijn huis, en de Joden kwamen bij hem tezamen, dewijl hij de aanzienlijkste was van hen allen.
 
5 En daar werden in hetzelfde jaar twee oudsten uit het volk tot rechters gesteld; van welke de Here gesproken heeft, dat ongerechtigheid uit Babylon was uitgegaan van de oudsten en rechters, die het volk schenen te regeren.
 
6 Deze waren gedurig in het huis van Jojakim, en tot hen kwamen allen, die enige zaak voor het gericht hadden.
 
7 En het geschiedde als het volk op de middag was vertrokken, dat Susanna heenging, en wandelde in de hof van haar man.
 
8 En de twee oudsten zagen haar alle dagen in de hof gaan en wandelen, en werden over haar met begeerlijkheid ontstoken.
 
9 En verkeerden hun eigen zin, en wendden hun ogen af, zodat zij naar de hemel niet zagen, noch aan rechtvaardige gerichten gedachten.
 
10 En zij waren beiden over haar ontstoken, maar verhaalden elkander hun pijn niet;
 
11 Overmits zij zich schaamden hun lusten te verhalen, en dat zij met haar wilden te doen hebben.
 
12 En zij namen haar dagelijks naarstig waar om haar te zien;
 
13 En zeiden de een tot de ander: Welaan, laat ons naar huis gaan, want het is de ure des middagmaals.
 
14 En uitgegaan zijnde, scheidden zij van elkander, en wederkerende, kwamen zij tegelijk bijeen, en als zij elkander naar de oorzaak vroegen, bekenden zij aan elkander hun begeerlijkheid; en toen beraamden zij in het gemeen te zamen gelegen tijd, wanneer zij haar zouden kunnen alleen vinden.
 
15 En het geschiedde toen zij een bekwame dag waargenomen hadden, kwam Susanna gelijk zij dagelijks gewoon was, met twee dienstmaagden alleen en wilde zich in de hof wassen, overmits het zeer heet was.
 
16 En aldaar was niemand dan de twee oudsten, die daarin verborgen waren, en haar waarnamen.
 
17 En zij zeide tot haar maagden: Haalt mij nu zalf en zeep, en sluit de deuren van de hof, opdat ik mij mag wassen.
 
18 En zij deden als zij zeide, en zij sloten de deuren van de hof toe, en gingen door een zijdeur om te halen hetgeen haar was bevolen; en zij zagen de oudsten niet, omdat zij zich verstoken hadden.
 
19 En het geschiedde als de maagden uitgegaan waren, dat de twee oudsten opstonden, en liepen tot haar, en zeiden:
 
20 Zie de deuren van de hof zijn gesloten, en niemand ziet ons, en wij zijn met lust tegen u ontstoken, daarom doe onze wil en zijt bij ons.
 
21 Doch indien niet zo zullen wij tegen u getuigen dat een jong gezel bij u is geweest, en dat gij daarom uw dienstmaagden van u hebt weggezonden.
 
22 En Susanna zuchtte zwaar en sprak: Mij is van alle zijden bang, want, indien ik dat doe, zo ben ik des doods; en indien ik het niet doe, zo zal ik uw handen niet ontvlieden.
 
23 Doch het is mij raadzamer zulks niet doende in uw handen te vallen, dan te zondigen tegen de Here.
 
24 En Susanna riep met luider stem, en de twee oudsten riepen ook tegen haar.
 
25 En de ene van hen toelopende deed de deuren van de hof open.
 
26 Toen nu die van het huisgezin het geroep, dat in de hof was hoorden, zo liepen zij daarin door de zijdeur, om te zien wat haar geschied was.
 
27 Toen nu de oudsten hun redenen zeiden, zo hebben zich de knechten zeer geschaamd, want nooit was zulk een rede van Susanna door iemand gesproken.
 
28 En het geschiedde des anderen daags, als het volk tezamen kwam ten huize van haar man Jojakim, dat de twee oudsten ook kwamen vol van boos voornemen tegen Susanna, om haar te doen doden;
 
29 En zeiden tot het volk: Zend om Susanna, de dochter van Chelkias, de huisvrouw van Jojakim, en zij zonden om haar.
 
30 En zij kwam met haar ouders, en met haar kinderen, en met al haar maagschap.
 
31 Doch Susanna was zeer teder en schoon van gezicht.
 
32 Daarom bevalen deze booswichten dat zij haar aangezicht zou ontdekken, want zij was gedekt, opdat zij zich aan haar schoonheid mochten verzadigen.
 
33 En die bij haar waren, en allen die haar zagen, weenden.
 
34 En de twee oudsten stonden op in het midden van het volk, en legden de handen op haar hoofd.
 
35 Maar zij weende, en zag op naar de hemel, want haar hart vertrouwde op de Here.
 
36 En de oudsten zeiden: Toen wij in de hof alleen wandelden, kwam deze met twee dienstmaagden, en sloot de deuren van de hof toe en zond de maagden van haar weg;
 
37 Een jong gezel kwam tot haar, die verstoken was, en legde zich bij haar.
 
38 Maar wij zijnde in de hoek van de hof, en deze schande ziende, liepen naar haar toe;
 
39 En ziende hen bij elkander, konden wij de gezel niet machtig worden, omdat hij sterker was dan wij; en hij deed de deuren open en sprong weg.
 
40 Doch deze grepen wij en vraagden haar wie de jongeling was, en zij wilde ons zulks niet zeggen. Dit getuigen wij.
 
41 En de vergadering geloofde hen als oudsten en rechters van het volk, en veroordeelden haar om te sterven.
 
42 Doch Susanna riep uit met luider stem, en zeide: O eeuwige God, die een kenner zijt der verborgen dingen, en die alle dingen weet eer zij zijn,
 
43 Gij weet dat zij leugens tegen mij getuigen, en zie ik moet sterven daar ik niets gedaan heb van hetgeen deze tegen mij boos getuigen.
 
44 En God hoorde haar stem.
 
45 En als men haar wegvoerde tot de dood, zo verwekte God de heilige geest van een jongeling, die genaamd was Daniël.
 
46 En hij riep met luider stem: Ik ben rein van dit bloed;
 
47 En het ganse volk wendde zich om naar hem, en zeide: Wat rede is dit die gij gesproken hebt?

48 Doch hij staande in het midden van hen, zeide: Zijt gij kinderen Israëls zo dwaas, dat gij een dochter Israëls veroordeelt, eer gij de zaak onderzocht en de zekerheid daarvan verstaan hebt?
 
49 Keert weder naar het gericht, want dezen hebben valse dingen tegen haar getuigd.
 
50 En het ganse volk keerde met haast weder; en de oudsten zeiden tot hem: Kom herwaarts, en zit in het midden van ons, en onderricht ons, dewijl God u het rechterambt heeft gegeven.
 
51 En Daniël sprak tot hen: Scheidt de een ver van de ander, en ik zal hen ondervragen.
 
52 Als nu de een van de ander gescheiden was, zo riep hij de een van hen, en zeide tot hem: Gij verouderde in boze dagen, nu zijn uw zonden op u gekomen, die gij te voren hebt gedaan.
 
53 Als gij onrechtvaardige oordelen oordeeldet, en de onschuldige veroordeeldet, maar de schuldige losliet; daar de Here zegt: Gij zult de onschuldige en rechtvaardige niet doden.
 
54 Nu welaan dan, indien gij deze gezien hebt, zo zeg onder welke boom gij hen bij elkander hebt zien verkeren, en hij zeide: Onder een mastiekboom.
 
55 Toen zeide Daniël: Zeer wel, gij hebt tegen uw eigen hoofd gelogen; want de engel des Heren zal nu bevel van God ontvangen, en u midden doorklieven.
 
56 En als hij deze had doen weggaan, beval hij dat men de ander zou voorbrengen, en zeide tot hem: Gij zaad van Kanaän en niet van Juda, de schoonheid heeft u bedrogen, en de begeerlijkbeid heeft uw hart verkeerd.
 
57 Alzo hebt gij de dochters van Israël gedaan, en die hebben door vrees zich met u vermengd, maar deze dochter van Juda heeft uw boosheid niet verdragen.
 
58 Nu dan zeg mij, onder wat boom hebt gij haar gegrepen, daar zij met elkander verkeerden, en hij zeide: Onder een eik.
 
59 Toen zeide Daniël tot hem: Zeer wel, gij hebt ook tegen uw eigen hoofd gelogen, want de engel Gods, die het zwaard heeft, wacht op u, om u middendoor te houwen, opdat hij ulieden uitroeie.
 
60 En de gehele vergadering riep uit met luider stem, en loofden God, die een Verlosser is dergenen die op hem hopen,
 
61 En stonden op tegen de twee oudsten, overmits Daniël hen uit hun eigen mond van valse getuigenis had overtuigd.
 
62 En zij hebben hun gedaan naar de wet van Mozes, op zodanige wijze als zij hun naaste boos meenden te doen, en hebben hen gedood, en het onschuldige bloed is op die dag verlost geworden.
 
63 Doch Chelkias, en zijn huisvrouw, loofden God over hun dochter Susanna, met Jojakim haar man, en haar ganse maagschap, omdat geen oneerlijke zaak in haar was gevonden.
 
64 En Daniël werd groot voor het volk, van die dag aan en daarna.

Over ongewenste intimiteiten gesproken

Het apocriefe hoofdstuk 13 van het boek Daniël vertelt ons het verhaal van de mooie en vrome Susanna. Susanna was getrouwd met Jojakim, de meest vooraanstaande Joodse balling in Babylonië. Jojakim was rijk en hij bezat een groot huis met een grote tuin. In die tuin, wel bijna een park, lag een bron of een vijver. De Israëlieten vergaderden vaak in dat huis en ze mochten het ook gebruiken voor hun rechtszaken.

Twee oude heren - 'twee oude papen' in de woorden van de Noordnederlandse Historiebijbel - waren dat jaar tot rechter benoemd. Ze hielden dagelijks zitting in het huis van Jojakim en elke middag, na afloop daarvan, zagen ze de mooie Susanna in de tuin wandelen. Beide heren waren wel oud, maar nog heel vitaal en al snel kregen ze dan ook 'becoringe op Susanna'.

Aanvankelijk geneerden ze zich voor hun begeerte naar Susanna en ze verzwegen het voor elkaar. Op zekere dag deden ze allebei alsof ze naar hun eigen huis gingen om te eten. In werkelijkheid slopen ze terug naar de tuin en daar stuitten ze op elkaar. Toen ze elkaar aldus betrapt hadden, konden ze er openlijk voor uit komen dat ze gemeenschap wilden hebben met Susanna en ze spraken af hun fantasie in daden om te zetten.

De glurende ouden

Op een warme dag besloot Susanna om een bad te nemen in de vijver van de tuin. Haar twee dienstmeisjes gingen terug naar het huis voor olie en balsem en sloten de tuinpoort achter zich. De glurende ouden zagen hun kans schoon en samen gingen ze op Susanna af. Zo begluren de rechters Susanna die even lijkt te voelen hoe koud het water van de bron is. De beide oude heren bekennen deemoedig aan Susanna dat zij 'branden van lust'. Maar de schijn bedriegt hier: hun boodschap is buitengewoon dreigend. Als Susanna weigert hen terwille te zijn, dan zullen ze tegen iedereen zeggen dat ze haar in de tuin betrapt hebben met een jongeman.

Susanna realiseert zich direct de afschuwelijke situatie waarin ze is gebracht. Kiest ze voor haar kuisheid, dan zullen de twee mannen haar beschuldigen van overspel. Kiest ze voor haar reputatie, dan moet ze juist overspel plegen! Zelf vat ze het zo samen: 'Anxt hevet mi ombevangen. Doe ic dese sonde, so vertoren ic Gode. Ende doe ict niet, so sel ic mijn lijf verliesen'.

Opdringerige rechter

Het verhaal van Susanna is inmiddels zo'n 2500 jaar oud. We hoeven echter maar een kleine greep te doen uit de krantenberichten van het afgelopen jaar om te zien dat sommige aspecten van het verhaal nog heel actueel zijn.
Zo werd in 2002 een man gedwongen zijn ontslag in te dienen na twintig jaar trouwe dienst als rechter in Palm Springs, Californië. Wat was de reden? De rechter die de pensioengerechtigde leeftijd naderde, had zich een aantal malen bezondigd aan "ongewenste intimiteiten" jegens een advocate. Daarnaast had hij ook vervelende dingen gezegd over de borsten van een vrouwelijke beambte van de rechtbank. De vrouwen klaagden hem aan en de man mag niet meer als rechter werken.

Steniging en overspel: sharia en Oude Testament

In Nigeria zijn in de afgelopen jaren meermalen mensen veroordeeld tot de dood door steniging wegens overspel. Zo voeren internationale organisaties als Amnesty International, al maanden actie om te voorkomen dat Amina Lawal gestenigd zal worden volgens de voorschriften van de sharia, de islamitische wetgeving die geldt in het noorden van Nigeria. De sharia komt op dit punt overeen met de wetten van het Oude Testament zoals die geformuleerd worden in bijvoorbeeld Deuteronomium 22.

Het gebruik van het verhaal

Het is dus niet moeilijk om in het verhaal van Susanna iets te vinden dat ook ons, 2500 jaar later, nog aan het denken zet. Daaraan herken je de kracht van het verhaal.

Elke tijd legt weer zijn eigen accenten en maakt zijn eigen vergelijkingen.
Daniël wijst het volk erop dat Susanna zonder behoorlijk proces wordt veroordeeld. Zoals eerder gezegd wordt het verhaal van Susanna vanwege dat juridische aspect in de middeleeuwen nogal eens in verband gebracht met het verhaal over het Oordeel van koning Salomo.

De straf - dood door steniging - die het volk aan Susanna wil opleggen deed ook velen in de middeleeuwen denken aan een beroemd verhaal uit het Nieuwe Testament. Daarin vragen farizeeën aan Jezus wat ze moeten doen met een vrouw die betrapt is op overspel. Ze herinneren hem aan de oude wet van Mozes. Die wet zegt immers: "overspeligen moeten gestenigd worden". Jezus antwoordt dan, na enig aandringen: "wie van u zonder zonde is, moet dan maar als eerste een steen op haar gooien". Daarop druipt iedereen af.

Het moment waarop de oude mannen de badende Susanna begluren is dikwijls afgebeeld in de schilderkunst van na de middeleeuwen. Tintoretto, Rubens, Rembrandt en vele anderen hebben het onderwerp afgebeeld. Het feit dat dit vrome onderwerp gelegenheid bood om vrouwelijk naakt af te beelden, zal daarbij vast een rol gespeeld hebben.

Daniël grijpt in

Natuurlijk weigert Susanna de mannen terwille te zijn. Ze roept om hulp maar de twee rechters overschreeuwen haar en een van hen gooit de tuinpoort open om het nieuwsgierige volk binnen te laten. Al tijdens de zitting van de volgende dag moet Susanna voor de rechtbank verschijnen. De rechters geven haar het bevel haar sluier af te doen zodat ze zich nog eens 'aan haar schoonheid kunnen verlustigen'.

De Israëlieten geloven de leugenachtige rechters en Susanna wordt ter dood veroordeeld. Maar wanneer Susanna wordt weggeleid om te worden gestenigd staat de nog heel jonge Daniël op. De profeet grijpt een punt van het kleed van de man die Susanna wegleidt. Hij wijst achter zich, en met dat gebaar worden zijn woorden in een beeld gevangen: 'Ga terug naar de rechtszaal, want zij hier hebben haar vals beschuldigd'

Omdat de Israëlieten al wel weten dat Daniël bijzondere gaven heeft, doet men wat hij zegt. Terwijl iedereen naar hem luistert legt Daniël uit dat Susanna is veroordeeld zonder deugdelijk onderzoek. Hij stelt dan ook voor de beide mannen apart te ondervragen. Het volk stemt daarmee in en al snel vallen de rechters door de mand. Als Daniël vraagt waar ze Susanna en de jongeman dan precies gezien hebben in de tuin noemen ze allebei een andere plaats. Daarop keert het volk zich tegen de mannen en ze worden zelf ter dood gebracht terwijl Susanna glorieus in ere wordt hersteld.

Om eens goed over na te denken . . .

. . . keek Susanna huilend naar de hemel (Daniël 13,35)

Je zou toch verwachten dat Joodse rechters – officiële vertegenwoordigers van Israëls heilige tradities – godvrezend zouden zijn? Maar in het verhaal over Susanna zien we dat de twee oudsten noch heilig noch wijs waren. Integendeel: ze werden vervuld van seksuele verlangens jegens Susanna: “Zij smoorden de stem van hun geweten, keerden hun ogen af van de hemel” (Daniël 13,9). Ze bezweken voor hun hartstochten en negeerden Gods geboden, met rampzalige consequenties.

Aangezien Susanna een deugdzame en trouwe echtgenote was weigerde zij in te gaan op de verlangens van de mannen. Die hadden haar karaktervastheid schromelijk onderschat. Susanna zat als een rat in de val, er was geen uitweg uit deze hachelijke situatie. Grootmoedig zei ze tegen haar belagers: “Maar liever val ik onschuldig ten prooi aan jullie opzet dan te zondigen tegen de Heer” (Daniël 13,23).

Wat een tegenstelling tussen Susanna en deze sluwe oudsten! Terwijl zij terechtstond vanwege een valse aanklacht van overspel en voor haar leven moest vrezen “keek Susanna huilend naar de hemel want in haar hart bleef zij vertrouwen op de Heer” (Daniël 13,35). Daar waar de oudsten hun ogen van de hemel afkeren, zien we dat Susanna juist naar de hemel opkijkt omdat zij van daar hulp en bescherming verwacht.

Susanna wist dat God de enige was die haar kon bevrijden. Stoutmoedig bad ze tot Hem om uitkomst. Misschien herinnerde ze zich de volgende woorden van de psalmist en maakte die tot haar eigen woorden: “Luister, HEER, ik vraag om vrijspraak ... Doe een uitspraak over mij, heb een open oog voor mijn rechten” (Psalm 17,1+2). De Heer hoorde haar gebed en door tussenkomst van Daniël werd Susanna vrijgesproken en werden de oudsten gestraft.

Wanneer je te maken krijgt met een onrechtvaardige situatie denk dan aan Susanna. Volg haar voorbeeld en richt je ogen op de hemel. Laat Gods wegen de maatstaf zijn voor je afwegingen. Stel je vertrouwen op de Heer. Misschien verspreidt een collega of een buurman leugens over jou en wordt je goede naam aangetast. Of misschien worstel je met de vraag hoe te reageren op de eis van je baas om zijn duistere zakenpraktijken door de vingers te zien, en bent je bang dat hij je zal ontslaan als je er niet in meegaat. Of je probeert de ongeoorloofde begeerten en gevoelens beter onder controle te krijgen. Goed, als je de ogen op de hemel vestigt, zul je God zien – en daardoor verandert de situatie altijd!