Geen boodschap meer aan?

De betekenis die de evangeliën en de brieven van de apostelen hebben voor de kerk van Jezus van- daag, is duidelijk en vanzelfsprekend. Het Nieuwe Testament is voor de kerk onmisbaar. Ook in het Oude Testament staan gedeelten waarvan meteen duidelijk is, dat ze erg belangrijk zijn voor ons, nu. Zoals bijvoorbeeld de Psalmen. En om de komst van Jezus en de vorming van de christelijke kerken te kunnen begrijpen, is de kennis van de geschiedenis van Israël en van de profeten, die het Woord van God hebben doorgegeven, noodzakelijk. Maar blijven er dan toch grote gedeelten van het Oude Testament over, waar we vandaag eigenlijk geen boodschap meer aan hebben? Wat heb je nu aan die gedeelten uit het Oude Testament?

Overbodige stukken in de Bijbel ?

In het boek Leviticus kom je veel wetten en instellingen tegen die betrekking hebben op de eredienst van het volk Israël. En op de samenleving van dat volk. In Exodus wordt uitvoerig de bouwen de inrichting van de tabernakel beschreven. Die gedeelten zijn voor de Joden natuurlijk van groot belang geweest. Maar voor ons?

Je moet je bijbelstudie natuurlijk niet beginnen met deze gedeelten. Maar als de kennis van de Bijbel groeit mogen deze gedeelten niet buiten beschouwing blijven. Wie goed wil begrijpen, wat de Bijbelons over Jezus Christus zegt, moet ook iets weten over de wetten en voorschriften uit het Oude Testament. Er komen in de Bijbel geen overbodige gedeelten voor. Ook al lijkt dat soms op het eerste gezicht wel zo te zijn.

Dorre wetten leven !

Dat ook die gedeelten die je geneigd bent over te slaan bij het lezen van de Bijbel, hun betekenis hebben, kan blijken uit een voorbeeld: De bouw (Ex.25-30) en de inrichting van de tabernakel wordt in het boek Exodus uiterst gedetailleerd beschreven. Zelfs het kleinste detail krijgt daarin aandacht. Zelfs de lussen en de haken waarmee de tentkleden aan elkaar moeten worden gehecht zijn exact geteld. De hele beschrijving maakt het erg gemakkelijk, om aan de hand daarvan een maquette te bouwen. (Ex. 35-39) Verderop in het boek Exodus wordt die hele beschrijving dan ook nog eens herhaald. Nu vanuit het oogpunt van de uitvoering van het bouwplan.

En dan denk je al gauw: is dat nu werkelijk nodig in een boek als de Bijbel? Voor ons zou de mededeling dat alles was uitgevoerd zoals was opgedragen, meer dan voldoende zijn. Toch moet er wel een reden zijn voor die herhaling. In ieder geval blijkt eruit, dat God er alles aan gelegen is, dat het bouwplan exact volgens de letter wordt uitgevoerd. Het religieuze centrum van Israël mag niet tot stand komen op basis van de fantasie en de vindingrijkheid van mensen. De Israëlieten moeten niet zelf bedenken hoe zij God zullen dienen.

Wat er dan gebeurt kun je lezen in het gedeelte (Ex. 32, 33) tussen de beide beschrijvingen in. Alleen als het volk zich houdt, met de grootste nauwgezetheid, aan de voorschriften die God zelf aan Mozes heeft gegeven, wil Hij bij hen zijn, onder hen 'wonen'. Bij de controle van de bouw van de tabernakel wordt op de naleving van de voorschriften van God dan ook de grootste nadruk gelegd. En als teken (Ex. 39:32, 43) dat God het werk goedkeurt, vervult Zijn heerlijkheid de tabernakel. Zo komt Hij 'wonen onder Zijn volk' (Ex. 40:34-38) Dat is het eindpunt én het hoogtepunt van de uitgebreide bouwbeschrijving.

Wat betekent het voor ons, vandaag? Uit dorre wetten en uitvoerige bouwbeschrijvingen wordt ons duidelijk, dat de verlossing van de mens uit de macht van de zonde en de verzoening met God, niet iets is wat wij hebben uitgedacht en voorelkaar moesten krijgen. Door de manier waarop God Zijn volk de eredienst in de tabernakel laat verrichten, leert Hij hun, hoe Hij hen van de zonde verlossen zal. .

Als je dat uit Exodus geleerd hebt, begrijp je des te beter, hoe God verlossing geeft van schuld, als Hij eeuwen later Zijn Zoon naar de aarde zendt.

Grote verzoendag

Ook uit het boek Leviticus valt voor ons veel te leren. De eredienst die de priesters uitvoerden in de tabernakel, heeft alles te maken met de komst van Jezus Christus. Op die komst worden de Israëlieten voorbereid. Vooral in de beschrijving van het jaarlijkse hoogtepunt van de eredienst van Israël is dat goed te zien. Op de Grote Verzoendag was de taak van de hogepriester omvangrijk en gecompliceerd. Hij moest zich helemaal wassen, schone kleren aantrekken. Daarna moest hij een zondoffer brengen om zijn eigen zonden te verzoenen en dan een bok slachten en met het bloed daarvan het heiligdom binnengaan om het te sprenkelen op het verzoendeksel van de ark. Een andere bok werd 'beladen met de zonden van het volk', de woestijn ingestuurd.

En dat is dan nog maar een greep uit het grote aantal voorschriften die op de Grote Verzoendag moesten worden uitgevoerd. Het ingewikkelde ritueel bracht niet wérkelijk de verzoening tussen God en Zijn volk tot stand. Echte verzoening komt pas door het offer, waarvan deze offers en plechtigheden een beeld waren. De offers op de Grote Verzoendag maken de onmacht duidelijk: mens noch dier konden de straf voor de zonde dragen en de (Ps. 40: 7-9) verzoening met God bewerkstelligen. Maar niet alleen dát bleek eruit. Want tegelijk wil God Israël door die veelheid van handelingen steeds weer één ding leren en inprenten: er moet eenmaal een volmaakt offer komen, gebracht door een volmaakte hogepriester. 

Die Hogepriester zal (Hebr. 7: 27) Zichzelf offeren en het heiligdom Hebr. 8-12 van God, de hemel, binnengaan met Zijn eigen bloed. Alles wat er ge- beurde op de Grote Verzoendag wijst op Jezus Christus. Jezus is Hogepriester. En tegelijk offer omdat Hij, de Messias, later Zijn offer brengen zal, verzoende God, al in de tijd van het Oude Testament, de schuld van Israël. In de brief aan de Hebreeën in het Nieuwe Testament staat dat heel duidelijk te lezen.

De blijde boodschap klinkt door heel de Bijbel. Ook door de 'dorre' gedeelten van het Oude Testament. De Messias, Jezus, zal komen om te doen wat wij mensen zelf onmogelijk kunnen. Hij komt ons verlossen van (Hebr. 7:23-27) de zonde. (Hebr. 8-10)

Het Lam Jezus

De blijde boodschap, het goede bericht. De Bijbel staat er vol van. De instelling van het Pascha, een van de Israëlitische feesten, getuigt daar ook (Ex. 12) van. Tijdens het Pascha werd een lam geofferd en werd het bloed ervan aan de deurposten gestreken. Het is een feest, waarmee de Israëlieten de bevrijding uit Egypte moesten vieren. Ze herdachten de bevrijding van de slavernij en de redding van hun oudste zonen uit de dood. Het is een feest, dat een inhoud heeft, die ver uitgaat boven de historische achtergrond. Dan is Egypte het symbool van de macht van zonde en dood. Van die macht kan geen offerlam verlossen. Dat kan alleen het (Openb.5) Offerlam, Jezus.

Daarom heeft Jezus tijdens de viering van dit oud-testamentische feest het nieuwe Pascha-feest ingesteld: het Avondmaal. Als je daarop let wordt duide- lijk wat het Pascha in het Oude Testament werkelijk betekende. Dan zie je ook de boodschap van wat an- ders alleen maar een ritueel zou zijn. Jezus stelt het offer dat Hij op Golgotha brengt centraal. Zijn offer bevrijdt de Zijnen uit de slavernij van de zonde.

Jezus zal komen

Wie al de gebruiken, voorschriften en wetten in het Oude Testament ziet als de beschrijving van oud-Israëlitische folklore, heeft de zin ervan over het hoofd gezien. God heeft ons daarmee heel wat meer te vertellen. Door de wetten en instel- lingen heeft God Zijn volk voorbereid op de komstvan de Christus.

Door het geloof in die komende Christus, werd het volk Israël bevrijd van schuld. Die wetten en instellingen heeft God ook voor ons, in deze tijd gegeven. Ze leren ons begrijpen, wat het Nieuwe Testament over Christus zegt. Hij is gekomen en Hij komt wéér. Om, wie gelooft, te redden. Voor altijd.

Naschrift:

De Joodse traditie van Nieuwjaar en Grote Verzoendag

Dagen van inkeer

Tot de belangrijkste feesten binnen de joodse taditie behoren onmiskenbaar Nieuwjaar en de op de tiende dag daarna gevierde Grote Verzoendag. Het zijn feesten met sabbat-allures. Het zijn de enige sabbatdagen die niet noodzakelijk met een gewone sabbat hoeven samen te vallen. Ze openen en besluiten een periode van inkeer, en zijn dus in feite onlosmakelijk met elkaar verbonden. Men kan dan misschien ook beter spreken van een tiendaagse feestperiode dan van twee afzonderlijke feestdagen. Hoe groot het belang van de combinatie echter ook moge zijn, op de christelijke liturgische kalender is er geen spoor meer van te vinden. Toch moet Jezus bijna zeker deze feesten gevierd hebben, ook al wordt dit nergens uitdrukkelijk vermeld. Minstens inhoudelijk kon men er in de christelijke traditie echter niet omheen. Vooral in de brief aan de Hebreeën vinden we dan ook een aantal van de sleutelbegrippen rond deze feesten terug. Interessant is dat ze zoals zoveel feesten weer in de context van de lijdensweek, vlak voor Pasen, blijken voor te komen.

Nieuwjaar

Over het joodse nieuwjaarsfeest horen we in Leviticus 23,2425. JHWH geeft daar Mozes de opdracht: 'Zeg aan de Israëlieten: Op de eerste dag van de zevende maand is het sabbat, een heilige dag, die gevierd wordt met bazuingeschal. Ge moogt dan niet werken en moet een offer opdragen aan JHWH'. Logischerwijs zou men verwachten dat dit bazuinfeest op de eerste dag van de eerste maand zou vallen. Oorspronkelijk was dat waarschijnlijk ook wel zo. De maand Tisjri werd echter tot de zevende maand gedegradeerd, toen de herinnering aan de uittocht uit Egypte, het paasfeest, als religieus-historische concurrent de jaartelling ging bepalen. Ondanks het feit dat sinds Exodus 12,2 het begin van het jaar voortaan vanaf het paasfeest in de lente geteld moest worden, bleef het traditionele bazuinfeest in de herfst zijn oorspronkelijke functie van Nieuwjaar behouden. Zoiets is minder vreemd wanneer men bedenkt dat december bij ons ook niet meer is wat het was.

Het paasfeest met zijn herinnering aan de bevrijding uit de slavernij van Egypte is een kenmerkend feest voor de joodse gemeente. Het klassieke nieuwjaarsfeest heeft een iets universeler karakter. Het herinnert niet alleen aan het nieuwe begin van een volk, maar aan het begin van de hele mensheid. Nieuwjaar is de verjaardag van de schepping. De herinnering aan de schepping van de mensheid betekende dan wel iets meer dan alleen een vage herdenking van iets uit de oertijd. Het was een dag om te controleren of de zaken die JHWH in den beginne als goed of zeer goed bestempeld had, er nog wel zo goed bijstonden. De bijna onvermijdelijke conclusie van deze beschouwing was dat er iets was misgegaan en dat men tot inkeer moest komen om een nieuw begin te maken. De kans dat men zich als beeld van God gedragen had, en aan de opdracht van Leviticus 20,26 om heilig te zijn voldaan had, was betrekkelijk klein.

Uitzicht op vergeving

Nieuwjaar is een allesbehalve negatief getint feest. Ondanks de wetenschap dat in het afgelopen jaar veel is misgegaan, en de zekerheid dat in het komende jaar ook niet alles koek en ei zal worden, overheerst op Nieuwjaar toch duidelijk het optimisme. Er is geen sprake van een nog wrange nasmaak van bittere kruiden zoals met Pasen; op Nieuwjaar komt er uitsluitend zoetigheid op tafel, in de hoop en het vertrouwen dat het komende jaar inderdaad veel goeds zal gaan brengen. Dit onverwoestbare optimisme is vooral gebaseerd op JHWHs spreekwoordelijke vergevingsgezindheid in het verleden. JHWH had immers stelselmatig meer gedaan dan zich alleen houden aan de beloften van het met zijn volk gesloten verbond. JHWH liet zijn volk nooit definitief vallen. Zo constateert Mozes in Exodus 34,6-7 weliswaar dat JHWH schuldigen niet ongestraft laat, maar dat Hij tegelijkertijd 'een barmhartige en medelijdende God is: lankmoedig, groot in liefde en trouw, die goedheid bewijst tot in het duizendste geslacht, die misdaden, overtredingen en zonden vergeeft'. JHWH straft in feite alleen de onverbeterlijken, de mensen die geen schuld willen bekennen. Pas als mensen initiatief tot inkeer wensen te vertonen, is het mogelijk deze vergevingsgezindheid op te roepen. 

Hoe dit werkt zien we misschien nog wel het duidelijkst in het raamwerk van het boek Rechters. De hele structuur van dit boek wordt bepaald door schreeuwen om hulp na gerechtvaardigde strafmaatregelen van de kant van JHWH. JHWH blijkt dan telkens opnieuw flexibel genoeg om de rust te verschaffen die een nieuw begin mogelijk maakt. De rust als gevolg van bezinning laat iets zien van hoe JHWH zich zijn schepping voorgesteld had, en hoe deze er aan het einde der tijden eigenlijk weer uit zou moeten zien. Tegen het aanbreken van de messiaanse eindtijd zal volgens Jesaja 27,13 ook net als aan het begin van elk Nieuwjaar bazuingeschal tot bezinning en inkeer oproepen, en - als het goed is - de eeuwige rust inleiden.

Grote Verzoendag

Hoopvolle verwachtingen en goede voornemens aan het begin van het nieuwe jaar kunnen natuurlijk helemaal geen kwaad. Nog leuker is het als men met een schone lei kan beginnen. Ondanks al JHWH's vergevingsgezindheid gaat dit alles echter niet zomaar. Net als in het boek Rechters zijn er inkeeractiviteiten nodig om JHWH te vermurwen. Als één figuur dit voor elkaar wil krijgen, moet hij wel van zeer goede huize komen. Zelfs persoonlijkheden als Mozes en Jezus konden zonder de nodige medewerking weinig uitrichten. Als een heel volk tot inkeer komt, sorteert dit aanzienlijk meer effect.

Als bovendien die inkeer iets meer dan een momentaan karakter draagt, mag men verwachten dat JHWH de neiging zal hebben dit nog serieuzer op te vatten. Beide voorwaarden lijken tijdens deze feestperiode uitvoerig vervuld. Het nieuwjaarsfeest is een feest voor het hele volk, waarbij een periode van inkeer begint die pas tien dagen later op Grote Verzoendag zal eindigen, en waarop de verzoening voor heel het volk een feit zou moeten zijn. Die tiende dag, in het hebreeuws Jom Kippoer geheten, is het hoogtepunt. Het is niet alleen net als Nieuwjaar een sabbat waarop geofferd moet worden, het is bovendien nog een vastendag ook. Vasten is daarbij geen doel op zichzelf, maar dient er vooral toe de concentratie te bevorderen. Waar het om gaat is de juiste instelling. Men diene zich in dit verband de woorden van Jesaja 58 ter harte te nemen, een tekst die ook op Grote Verzoendag gelezen wordt.

De Grote Verzoendag brengt men in feite voor het grootste deel in de synagoge door. Zelfs joden die zich daar zelden of nooit vertonen, zijn nu wel aanwezig. Men opent de feestelijkheden op de vooravond van Jom Kippoer met de 'Kol Nidrei-dienst'. Het daarbij gezongen 'Kol Nidrei-lied', waarvan dankzij Max Bruch de melodie ook vele niet-joden bekend in de oren zal klinken, heeft in bepaalde kringen nogal eens tot misverstanden en vooroordelen aanleiding gegeven. Het feit dat men in dit lied nu alvast vraagt ontslagen te worden van eden en geloften die men eventueel in het komende jaar zal gaan doen, heeft op de joden vaak het odium van onbetrouwbaarheid gelegd. Zozeer zelfs dat de joden zelf herhaaldelijk overwogen hebben de tekst te vervangen. Men vergeet dan echter wel dat we het hier niet over rechtszaken Of rechtszalen hebben, maar in feite alleen over geloften die men mogelijk gedachteloos of misschien onder dwang jegens God zal maken.

Bij Grote Verzoendag zijn persoonlijke missers in het verleden of de toekomst niet het allerbelangrijkste. Men blijft zelfs niet stilstaan bij de joodse gemeente alleen. Uiteindelijk gaat het om schuld en inkeer van de gehele mensheid. Dit universalisme, dat bij Nieuwjaar al als herinnering aan de schepping naar voren kwam, komt op Jom Kippoer duidelijk aan de orde tijdens de middagdienst wanneer in de synagoge het boek Jona gelezen wordt. We horen daar niet alleen hoe de mens, net als Jona, niet aan zijn verplichtingen kan ontkomen, maar ook hoe de inwoners van het 'heidense' Nineve tot inkeer komen, wanneer ze beseffen dat de genade van JHWH zich niet alleen tot Israël beperkt, maar zich over de hele wereld uitstrekt.

Offers en zondebok

Vasten en vieren van de sabbat kan eventueel ook zonder tempel. Offers en het verschijnsel zondebok zijn echter elementen die niet los gezien kunnen worden van het bestaan van de tempel in Jeruzalem. De tempel had iets speciaals, zeker op Grote Verzoendag. Daar was immers het heilige der heiligen, dat alleen op deze dag door de hogepriester betreden mocht worden. Daar besprenkelde hij de ark met het bloed van een bok die door het lot voor JHWH was bepaald. Voor offers die volgens de regels van Leviticus 23 met Nieuwjaar en Grote Verzoendag gebracht moesten worden, en waarover we met betrekking tot Grote Verzoendag preciezere gegevens vinden in Leviticus 16 en Numeri 29,7-11, was de tempel in Jeruzalem opnieuw de enig mogelijke plaats. 

Na de verwoesting van de tempel werd het brengen van de gebruikelijke dierenoffers dan ook onmogelijk. Daar kwamen echter meer vergeestelijkte offers voor in de plaats. Gebed, studie van de Schrift, het geven van aalmoezen en vasten gingen als alternatieven voor offers gezien worden. Deze verschuiving verliep tamelijk glad, mede omdat verschillende profeten als Amos en Hosea er al op gewezen hadden dat het JHWH niet om het uiterlijk vertoon, maar om de juiste instelling gaat. Bij meer vergeestelijkte offers blijft het gevaar van uiterlijk vertoon overigens even levensgroot om de hoek kijken, zoals door Jesaja 58,67 in verband met het vasten al wordt opgemerkt. Uiterlijkheden en symbolen hebben alleen zin als er ook werkelijk iets achter zit.

Met het verdwijnen van de tempel raakte automatisch ook het verschijnsel van de zondebok in onbruik. In Leviticus 16,8
10.20-22, waar dit ritueel wordt beschreven, horen we hoe de hogepriester op Grote Verzoendag het lot wierp over twee bokken. De ene was bestemd als offer voor JHWH, de ander ging naar Azazel, de onreine geest die ergens in de woestijn moest huizen. Het arme dier voor Azazel werd symbolisch met zonden beladen, en vervolgens de woestijn in gestuurd. Vergelijkbaar met dit voor de dierenbescherming waarschijnlijk verwerpelijk gebruik is de 'Tasjlich', het wegwerpen van de zonde. 

Dit gebruik, dat vanaf de dertiende eeuw bekend is, speelt zich niet op Grote Verzoendag maar aan het begin van de inkeerperiode, op Nieuwjaar, af. Bij dit gebruik gaan de zonden niet de woestijn in, maar worden door de verzamelde gemeente op symbolische wijze in het stromende water van de rivier geworpen. Net als bij offers diende men zich er echter van bewust te blijven dat het wegzenden van een bok in de woestijn of het afwassende water van een rivier slechts een uiterlijke symbolische functie hebben. Ook hier geldt dat inkeer van binnenuit moet komen, en dat de feitelijke verzoening uiteindelijk alleen via JHWH zelf kan komen.

Verzoening door Jezus

Toen Jezus leefde stond de tempel nog recht overeind en werden er dus zowel met Nieuwjaar als Grote Verzoendag offers gebracht. Ook het ritueel van het wegzenden van de zondebok in de woestijn op Jom Kippoer moet toen nog gebruik geweest zijn. Het is eigenlijk dan ook vreemd dat we in de evangelies nergens enige uitdrukkelijke verwijzing naar deze feesten vinden. Hoogstens kan men zeggen dat het opvallend is dat Jezus aan het begin van zijn openbaar leven vast, en dat direct daarvoor, bij de doop in de Jordaan, de oproep tot inkeer klinkt (zie o.a. Lucas 3,1-4.13). 

Het lijkt een soort voorafspiegeling van het latere 'Tasjlich'-gebruik op Nieuwjaar, en fungeert in feite ook als een inleiding op het nieuwe messiaanse tijdperk. Alleen de klanken van de bazuin ontbreken, maar daarvoor is het klinken van de stem van God bij de doop een redelijk alternatief. Veel duidelijker wordt echter de dood van Jezus met de periode van inkeer en vooral met Grote Verzoendag in verband gebracht. Dit gebeurt in het bijzonder in Hebreeën 7-10, de centrale hoofdstukken van deze brief. Jezus wordt daar afgeschilderd als de ideale hogepriester en middelaar tussen God en mens. 

Zoals de hogepriester éénmaal per jaar op Jom Kippoer het heilige der heiligen mocht betreden na het zware voorhangsel opzij te hebben geschoven, zo ging ook bij Jezus' dood het voorhangsel opzij en kwam hij in de hemel voor zijn Vader te staan. Net als de hogepriester bracht hij een zoenoffer. Het grote verschil is echter dat hijzelf als offer fungeerde en niet een stier of een bok. Hij heeft daarbij volgens Johannes 1,29, als een combinatie van zondebok en paaslam, alle zonden van de wereld op zich genomen. Als middelaar van het Nieuwe Verbond worden in de persoon van Jezus ongeveer alle functies verenigd. Hij opereert bovendien zo ingrijpend, dat het zoenoffer niet langer jaarlijks herhaald hoeft te worden, in tegenstelling tot het Oude Verbond. 

Met de offerdood van Jezus heeft een definitieve verzoening plaatsgevonden, en is er een niet aflopend Nieuwjaar begonnen. De messiaanse eindtijd, de eeuwige rust is in principe aangebroken. Wat na de verwoesting van de tempel niet meer mogelijk was, is na Jezus' zelfópoffering in feite overbodig geworden. Bidden, vasten en gerechtigheid, de alternatieven voor offers, blijven echter hun zin behouden. Ook Jezus mag immers niet tot uiterlijk symbool verworden. De eis tot innerlijke overtuiging is door Jezus hoogstens nog duidelijker geformuleerd.

Nieuwjaar met Pasen

Door de verbinding in de peroon van Jezus van elementen van de Grote Verzoendag met de lijdensweek wordt in feite de nieuWjaarsperiode met de paasperiode gecombineerd. Het is dan ook een misverstand te denken dat de christenen zich van het joodse nieuwjaarsfeest gedistantieerd zouden hebben. Men kan beter stellen dat het paasfeest een dubbel nieuwjaarsfeest werd. Een aparte nieuwjaarsperiode werd daardoor overbodig. Door Jezus' offerdood en verrijzenis kreeg zowel de herdenking van de bevrijding uit de slavernij van Egypte een nieuwe dimensie als de met Jom Kippoer nagestreefde verzoening definitief gestalte. Het feit dat de joden zelf Pasen ook al als een soort Nieuwjaar beschouwden, en daar op den duur hun jaartelling begonnen, vergemakkelijkte dit combinatie proces. Het resultaat is dat er een uitermate rijk geschakeerd christelijk paasfeest ontstaan is, waarin paaslam, zoenoffer en hogepriester hand in hand gaan.